માહ: ૨૪૮૧ : ૧૨૩ :
[રાગાદિકની હીનતા કોને હોય?]
જ્ઞાનની હીનતા વડે નિંદ્યપણું તથા જ્ઞાનની વિશેષતા વડે પૂજ્યપણું કહ્યું, તેમાં હીનતા અને વિશેષતાનો
અર્થ ઉપર સમજાવ્યો; હવે રાગાદિકની અધિકતા વડે નિંદ્યપણું અને રાગાદિકની હીનતા વડે પૂજ્યપણું કહ્યું તેમાં
હીનતા એટલે શું? તે કહેવાય છે. રાગાદિકની હીનતા એટલે કે નાશ, સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જ થઈ શકે છે;
મિથ્યાદ્રષ્ટિને રાગાદિની મંદતા ભલે હોય પણ તેને રાગાદિની હીનતા થતી નથી. રાગાદિ રહિત આત્માના
શુદ્ધસ્વરૂપની જેને ઓળખાણ ન હોય તેને રાગાદિની યથાર્થ હીનતા થઈ શકે જ નહિ. કેમકે તે કોના અવલંબને
રાગની હીનતા કરશે? રાગથી ભિન્ન સ્વરૂપની જેને ખબર નથી ને રાગ સાથે જ એકતા માને છે તેને રાગના
અવલંબને બહુ તો રાગની વર્તમાન પૂરતી મંદતા થાય પણ રાગની હીનતા ન થાય એટલે કે નાશ ન થાય. રાગ
રહિત એવા જ્ઞાનસ્વભાવના અવલંબને જ રાગની હીનતા ને જ્ઞાનાદિની વિશેષતા થાય છે.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ રાગ–દ્વેષની મંદતા કરીને ભલે નવમી ગ્રૈવેયક સુધી જાય, તો પણ તે નિંદ્ય છે, રાગાદિની
હીનતા તેને જરાપણ નથી, કેમ કે રાગ સાથે જ એકત્વબુદ્ધિ પડી છે એટલે અનંતાનુબંધી આદિ બધા કષાયો
તેને વર્તે જ છે. જે રાગને પોતાનું સ્વરૂપ માને અથવા તો તેનાથી લાભ માને તે તેની હીનતા કેમ કરે? માટે
અજ્ઞાનીને રાગની હીનતા યથાર્થપણે હોતી જ નથી.
[પંચપરમેષ્ઠીનું વીતરાગવિજ્ઞાનપણું]
આત્મા રાગરહિત જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેના ભાનપૂર્વક રાગાદિકની હીનતા તથા જ્ઞાનની અધિકતા એવા
વીતરાગવિજ્ઞાન વડે જીવનું મહાનપણું ને પૂજ્યપણું છે. પંચપરમેષ્ઠીમાં અરિહંત અને સિદ્ધભગવાનને તો
રાગાદિકનો સંપૂર્ણ અભાવ થયો છે ને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન ખીલી ગયું છે, એ રીતે તેમને સંપૂર્ણ વીતરાગવિજ્ઞાન છે.
આચાર્ય–ઉપાધ્યાય ને સાધુને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનપૂર્વક શુદ્ધોપયોગી ચારિત્રથી રાગાદિકની ઘણી હીનતા થઈ
ગઈ છે તથા જ્ઞાનની ઘણી વિશેષતા થઈ ગઈ છે, પરંતુ ત્યાં હજી રાગનો અલ્પ અંશ રહ્યો છે ને કેવળજ્ઞાન થયું
નથી, માટે ત્યાં એકદેશ વીતરાગવિજ્ઞાન છે. પૂરું નથી તે અપેક્ષાએ એકદેશ કહ્યું છે.–આ રીતે વીતરાગવિજ્ઞાનથી
પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો પૂજ્ય છે.
[ચોથા ગુણસ્થાને પણ વીતરાગવિજ્ઞાન]
જો કે ચોથા ગુણસ્થાને પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને અંશે વીતરાગવિજ્ઞાન તો છે, જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માના ભાનથી
ત્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન થયું છે ને અનંતાનુબંધી રાગ–દ્વેષ ટળી ગયા છે,–એ રીતે ચોથા ગુણસ્થાને પણ
વીતરાગવિજ્ઞાનનો અંશ છે, પરંતુ ત્યાં પરમેષ્ઠીપદ નથી, તેથી અહીં પંચપરમેષ્ઠીમાં તેની વાત નથી લીધી.
[પરમેષ્ઠી પદ]
પરમપદમાં જે સ્થિત છે તે પરમેષ્ઠી છે. આત્માનો શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવ તે પરમપદ છે, તે પરમપદમાં જે
સ્થિત છે તે પરમેષ્ઠી છે. અરિહંત–સિદ્ધ–આચાર્ય–ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ પાંચે ય પરમ ચૈતન્યપદમાં સ્થિત
હોવાથી પરમેષ્ઠી છે. અંતરમાં શુદ્ધોપયોગના સાધન વડે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર રૂપ રત્નત્રય પ્રગટ કરીને,
જેમણે ત્રણ કષાયનો નાશ કર્યો છે ને સ્વરૂપમાં ઘણી સ્થિરતા પ્રગટ કરી છે–એવા મોક્ષમાર્ગી મુનિવરો
પરમેષ્ઠીપદમાં ભળી ગયા છે. સર્વે મુનિઓની ત્રણે કાળ બાહ્ય–અભ્યંતર નિર્ગ્રંથ હોય છે. આ સિવાય શરીર
ઉપર વસ્ત્રની એક લંગોટી પણ ધારણ કરવાની જેની ઈચ્છા છે તેને ત્રણ કષાયનો અભાવ થયો નથી ને
સ્વરૂપસ્થિરતા થઈ નથી; ત્યાં સમ્યગ્દર્શન સહિત ઉત્કૃષ્ટમાં ઉત્કૃષ્ટ પંચગુણસ્થાનનું શ્રાવકપણું હોઈ શકે, પરંતુ
તેને મુનિદશા ન હોઈ શકે ને પંચપરમેષ્ઠીમાં તે ન આવે.
[પંચપરમેષ્ઠીનું સ્વરૂપ ઓળખે તો પ્રયોજની સિદ્ધિ થાય.]
અહો! પંચપરમેષ્ઠીપદ શું ચીજ છે તેના મહિમાની લોકોને ખબર નથી. ઘણા લોકો રોજ ‘णमोक्कार
मंत्र’ બોલી જાય છે, પણ તે णमोक्कार मंत्र માં જે પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે તેમનું
સ્વરૂપ તો ઓળખતા નથી. જેમને પોતે નમસ્કાર કરે છે તેમનું સ્વરૂપ જાણ્યા વગર પ્રયોજનની સિદ્ધિ ક્યાંથી
થાય? હું કોને નમસ્કાર કરું છું ને શા માટે નમસ્કાર કરું છું–તે ઓળખે તો પ્રયોજનની સિદ્ધિ થાય.