વગરનો નિર્ભ્રાન્ત જ્ઞાનસ્વભાવ ત્રિકાળ છે, માટે જ્ઞાન વડે અંતરના સ્વરૂપની ઓળખાણ કર તો
અનાદિની ભૂલ મટે ને અપૂર્વ શાંતિ પ્રગટે.
આ આંગળી તે શરીરનો અવયવ છે, તે અવયવ વડે આખા શરીરના સ્પર્શનો ખ્યાલ આવે છે,
પણ લાકડું વગેરે બીજી ચીજ વડે શરીરના સ્પર્શનો ખ્યાલ આવતો નથી કેમ કે તે જુદી ચીજ છે.
તેમ આત્મા અખંડ ચૈતન્યશરીરી છે ને મતિ–શ્રુત જ્ઞાન તેનો અવયવ છે; તે મતિ–શ્રુત જ્ઞાનરૂપ
અવયવને સ્વસન્મુખ કરતાં આખા આત્માના આનંદનો અનુભવ થાય છે. આત્માના અંશ દ્વારા
આત્માનો અનુભવ થાય છે, પણ આત્માથી ભિન્ન એવી શરીર વગેરેની ક્રિયા દ્વારા આત્માનો
અનુભવ થતો નથી, તેમજ રાગ પણ ખરેખર ચૈતન્યસ્વભાવથી ભિન્ન છે, તેના વડે પણ આત્માનો
અનુભવ થતો નથી. જેમ આંગળી ઉપર મેલનાં થર જામ્યાં હોય તો તેના વડે શરીરના સ્પર્શનો
ખ્યાલ નથી આવતો, તેમ જ્ઞાનમાં ‘રાગ તે હું’ એવી રાગાદિની રુચિરૂપ મેલનાં થર જામ્યાં હોય
તો તેના વડે આત્માનો અનુભવ થતો નથી. વર્તમાનમાં જ્ઞાનનો જે વ્યક્ત અંશ છે તે મારા અખંડ
જ્ઞાનસ્વભાવનો અંશ છે, અને તે જ્ઞાન રાગથી જુદું છે,–એમ રાગથી ભિન્નતા જાણીને અંતરના
જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ્ઞાનને એકાગ્ર કરતાં તે જ્ઞાન દ્વારા અખંડ અત્માસ્વભાવનો અનુભવ થાય છે;
પણ જો રાગાદિ સાથે એકતા માનીને અટકી જાય તો તે જ્ઞાન આત્મસ્વભાવની સન્મુખ વળતું
નથી. ઈંદ્રિયો કે મનનાં અવલંબનમાં જે જ્ઞાન અટક્યું તેના વડે પણ આત્મા જણાતો નથી તેથી તે
અચિંત્ય છે ઈંદ્રિયો તેમજ મનના અવલંબનથી પાર એવા અતીન્દ્રિયજ્ઞાન વડે આત્મા જણાય છે.
આવા જ્ઞાન સિવાય દેહાદિની કોઈ ક્રિયાથી કે વ્રત–તપ–ત્યાગના શુભરાગથી આત્મા જણાય તેવો
નથી, અને આત્માને જાણ્યા વિના કદી ધર્મ થતો નથી.
શુભભાવથી જુદી જ ચીજ છે. રાગ થયો માટે તેના અવલંબને ધર્મ ટક્યો–એમ પણ નથી, ધર્મ તો
આત્મસ્વભાવના અવલંબને જ ટક્યો છે. આત્માના સ્વભાવ સિવાય બીજું કોઈ ધર્મનું અવલંબન
નથી. ભાઈ! મારુંજ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ રાગથી પાર છે, રાગ મારા સ્વરૂપમાં અંશમાત્ર પણ મદદગાર
નથી–એમ એક વાર લક્ષમાં તો લે, તારા ચૈતન્યતત્ત્વને રાગથી જુદાપણે એકવાર તો જો, રાગથી
વિમુખ થઈને એકવાર સ્વભાવસન્મુખ થા, તો તને તારા અચિંત્ય મહિમાનું ભાન થાય. સ્વસન્મુખ
જ્ઞાન વડે આત્માનું ભાન થાય છે, એ સિવાય બીજા કોઈ ઉપાયથી આત્મા લક્ષમાં આવે તેવો નથી
ને પરિભ્રમણ અટકે તેમ નથી. જીવે અનંતકાળથી બહારમાં જોયું છે પણ અંર્ત–સ્વભાવને લક્ષમાં
લઈને તેનું અવલોકન કદી કર્યું નથી. હું તો ચૈતન્યસ્વભાવ છું, જગતથી હું જુદો છું, પરનો એક
અંશ પણ મારો નથી–એવું અંર્ત–સ્વભાવનું ભાન ભૂલીને, બાહ્યદ્રષ્ટિથી અનાદિથી પરને પોતાનું
માને છે, પરંતુ એક રજકણ પણ તેનો થયો નથી; પરને માટે જેટલો પ્રયત્ન કર્યો તે બધો વ્યર્થ છે.
જો જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને પોતાના આત્મસ્વભાવને જાણવાનો પ્રયત્ન કરે તો