આમ સમજે તો વિકલ્પ તરફનું જોર તૂટી જાય અને ચૈતન્યસ્વભાવ તરફનું જોર પ્રગટે, એટલે
વિકલ્પથી છૂટીને ચૈતન્યસ્વભાવમાં જ્ઞાનનું જોડાણ થાય.–એનું નામ ધર્મ છે. ભાઈ! પરમાં તારી
ચિંતા નિરર્થક છે, તારી ચિંતા પ્રમાણે પરનું કાર્ય થતું નથી. શરીર–લક્ષ્મી વગેરેને કેમ સાચવવા–તેની
ઘણી ચિંતા કરે, છતાં તારી ચિંતાને આધીન તે વસ્તુ રહેતી નથી. તેમજ તે ચિંતા વડે આત્માના
સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતા પણ થતી નથી. અચિંત્ય આત્મસ્વભાવ છે, તે મનના જોડાણથી
પાર છે. મનના અવલંબનથી પણ છૂટું પડીને જે જ્ઞાન અંર્તસ્વભાવમાં વળે તે જ્ઞાનથી જ શુદ્ધ
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનું સ્વસંવેદન થાય છે.
પામ્યો નથી. અનંતવાર શુભભાવ કરીને સ્વર્ગમાં ગયો પણ આત્મજ્ઞાન વગર ત્યાં પણ શાંતિ ન
પામ્યો. તીવ્ર પાપભાવ કરીને નરકમાં પણ અનંતવાર ગયો. આવો મનુષ્ય અવતાર પણ અનંતવાર
જીવ પામી ચૂક્યો છે. પરંતુ પાપ તેમજ પુણ્ય બંનેથી પાર મારું ચૈતન્યતત્ત્વ શું છે–તે કદી સત્સમાગમે
લક્ષમાં લીધું નથી. ધર્મના બહાને કાંઈક પુણ્ય પરિણામ કર્યાં ત્યાં મને ધર્મ થયો–એમ અજ્ઞાનીએ
ભ્રમણાથી માન્યું છે, પણ ધર્મનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણ્યું નથી. અરે! જડ શરીરની હાલવાચાલવાની
ક્રિયા થાય ત્યાં તે ક્રિયા મેં કરી અને તેનાથી મને ધર્મ થયો–એમ અજ્ઞાની માને છે તે તો મોટી
ભ્રમણા છે, તેને તો હજી દેહથી ભિન્ન પોતાના પરિણામની પણ ખબર નથી. અહીં કહે છે કે આત્મા
દેહની ક્રિયાથી તો પાર છે, વચનથી પણ અગોચર છે અને મનના વિકલ્પોથી પણ તે અચિંત્ય છે.
દેહ–મન–વાણીથી પાર આત્મા જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ છે, તેના પરમાર્થ સ્વરૂપને સ્વાનુભવજ્ઞાનથી જાણ્યા
વિના કદી જીવને ધર્મ થાય નહિ. બહારમાં હીરા–માણેક, વસ્ત્ર વગેરે ચીજ લેવા જાય ત્યાં તેની
પરીક્ષા કરે છે, અરે! બે પૈસાની તાવડી લેવા જાય ત્યાં ટકોરો મારીને તેની પરીક્ષા કરે છે, પણ
આત્માનો ધર્મ શું ચીજ છે–તેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે–તેની પરીક્ષા કરીને કદી નિર્ણય કર્યો નથી;
પોતાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે તે નક્કી કરવાની દરકાર પણ કરતો નથી, અને એમને એમ ઊંધી
માન્યતાથી સંસારમાં રખડી રહ્યો છે. ભગવાન! અનાદિથી તેં શુભ–અશુભ ભાવો તો કર્યા છતાં
ચૈતન્યસ્વરૂપ તારા લક્ષમાં ન આવ્યું, તો તે શુભ–અશુભ ભાવો કરતાં તારા ચૈતન્યતત્ત્વની જાત
કંઈક જુદી છે–એમ અંતરમાં વિચાર કરીને નિર્ણય કર, તો ધર્મ થાય અને સંસારની રખડપટીનો
અંત આવે.
આત્મામાંથી નીકળતી નથી, તેમજ સામા સાંભળનાર આત્મામાં કાંઈ તે વાણી પ્રવેશી જતી નથી,
આ રીતે વાણીથી આત્મા અગોચર છે. વાણી તરફનું લક્ષ છોડીને જ્ઞાનને અંતરમાં વાળે તો તે
જ્ઞાનથી આનંદકંદ આત્મા અનુભવમાં આવે છે. અહો! અનુભવમાં એક આત્મા સિવાય બીજા
કોઈનું અવલંબન છે જ