અમારા સ્વામી છો’ પર્યાયમાં રાગ હોવાથી આટલી પરાધીનતા છે–એનું ધર્મીને જ્ઞાન વર્તે છે, પણ
તે જ વખતે અંર્તદ્રષ્ટિમાં આત્માની સ્વાધીન પ્રભુતાનું પણ ભાન વર્તે છે; ઈશ્વરનય વખતે
અનીશ્વરનયની અપેક્ષા પણ ભેગી છે. પોતાના દ્રવ્યસ્વભાવની ત્રિકાળી ઈશ્વરતાને ચૂકયા વગર
પર્યાયની પરાધીનતા પૂરતી પરને ઈશ્વરતા આપે છે–ત્યાં ઈશ્વરનય સાચો છે. પણ પોતાના
સ્વભાવની ઈશ્વરતાને ભૂલીને એકલા પરને જ જે ઈશ્વરતા આપે છે તેને ઈશ્વરનય પણ સાચો નથી
તે તો પર્યાયમાં જ મૂઢ હોવાથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સ્વભાવની ઈશ્વરતા ચૂકીને એકલા પરને ઈશ્વરતા
આપી તેને સ્વભાવ તરફ વળવાનું તો રહ્યું જ નહિ. શરૂઆતમાં આચાર્યદેવે કહ્યું હતું કે શ્રુતજ્ઞાન
પ્રમાણથી સ્વાનુભવ વડે આત્મા જણાય છે; એ રીતે આત્મા જે જાણે તેને જ સમ્યક્ નય હોય છે,
કેમકે નય તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણનો અંશ છે. ધર્મી વસ્તુના જ્ઞાન વગર તેના ધર્મનું સાચું જ્ઞાન હોય
નહિ. છેલ્લે પણ આચાર્યદેવ કહેશે કે સ્યાદ્વાદ અનુસાર નયથી જાણે કે પ્રમાણથી જાણે તો પણ જીવ
અંતરમાં પોતાના આત્માને શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર દેખે છે જ. અંતર્મુખ દ્રષ્ટિ કરીને જેણે પોતાના શુદ્ધ
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને અનુભવ કર્યો તેણે ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર કર્યો છે. પોતાનો શુદ્ધ આત્મા તે જ
ચૈતન્ય પરમેશ્વર છે, સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી તેનો અનુભવ કરવો તે જ ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર છે; એ
સિવાય બીજા કોઈ ઈશ્વર દર્શન દેવા આવતા નથી.
એમ કહે કે ‘હે નાથ! હે પ્રભો! આપ અમારા તીર્થપતિ છો, ચારે તીર્થના આપ નાયક છો. આપ જ
અમારા ઈશ્વર છો.’ –તે વખતે અંતરમાં તેમને શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવ ઉપર જ દ્રષ્ટિ પડી છે. હું તો
અનંત ધર્મનો પિંડ શુદ્ધ ચૈતન્ય માત્ર આત્મા છું, મારો આત્મા સ્વાધીન છે, તેનો કોઈ નાથ નથી–
એવું અંતરભાન ઈશ્વરનય વખતે પણ ધર્માત્માને વર્તે છે.
પોતે જ રક્ષણ કરે છે, અને નહિ મળેલા એવા સમ્યક્ચારિત્ર વીતરાગતા–કેવળજ્ઞાન વગેરેને પોતે જ
અંર્તસ્વભાવમાં એકાગ્ર થઈને મેળવે છે, આ રીતે આત્મા પોતે પોતાના જોગ–ક્ષેમનો કરનાર છે
તેથી ભગવાન આત્મા પોતે જ પોતાનો નાથ છે. ભક્તિને લીધે તીર્થંકર ભગવાનને આત્માના નાથ
કહેવા તે વિનયના નિમિત્તથી કથન છે. સ્યાદ્વાદ અનુસાર ગમે તે નયનું કથન હો, તેમાં કાંઈ વિરોધ
આવતો નથી. ગમે તે નયથી કે પ્રમાણથી જોતાં સ્યાદ્વાદી ધર્માત્માને પોતાનો આત્મા શુદ્ધચૈતન્ય
માત્ર સ્વરૂપે જ અંતરમાં દેખાય છે. અંર્તદ્રષ્ટિ કરીને જે આવા આત્માને દેખે તેણે જ આત્માને
ઓળખ્યો કહેવાય.