: ૧૯૬ : આત્મધર્મ : ૧૪૦
‘નિયમ’ એટલે નિયમથી જે કરવા યોગ્ય હોય તે; અર્થાત્ જ્ઞાન–દર્શન ચારિત્ર તે નિયમ છે; અને તેનાથી
વિપરીતના પરિહાર અર્થે ખરેખર ‘સાર’ એવું વચન કહ્યું છે.
ચોક્કસપણે કરવા યોગ્ય એવા જે રત્નત્રય તે નિયમ છે.––પણ આમ કહેવાથી વ્યવહારરત્નત્રયના રાગને
પણ કોઈ મોક્ષનું કારણ ન માની બેસે તે માટે આચાર્યદેવ સ્પષ્ટ ખુલાસો કરે છે કે ‘નિયમ’ની સાથે ‘સાર’ શબ્દ
કહીને અમે વિપરીતને પરિહાર કર્યો છે; એટલે કે નિશ્ચયરત્નત્રયથી વિપરીત એવા જે વ્યવહારરત્નત્રયનો રાગ
તે મોક્ષમાર્ગ નથી પણ બંધમાર્ગ છે–એમ બતાવ્યું છે. મોક્ષને માટે કર્તવ્ય હોય તો તે રાગ રહિત શુદ્ધરત્નત્રય જ
છે; એ સિવાય શુભરાગરૂપ જે વ્યવહાર રત્નત્રય છે તે ખરેખર કર્તવ્ય નથી, મોક્ષનું કારણ નથી.
અહો! નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ જે શુદ્ધ રત્નત્રય તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. એ સિવાય વ્યવહાર
રત્નત્રયનો વિકલ્પ ઊઠે તે પણ નિશ્ચય–રત્નત્રયથી વિપરીત છે, તેથી તે પરિહાર કરવા યોગ્ય છે, એટલે કે તેના
આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ નથી એમ જાણીને તે વ્યવહારનું અવલંબન છોડવા જેવું છે. નિશ્ચયરત્નત્રય તે મોક્ષમાર્ગ છે,ને
વ્યવહારરત્નત્રય તે તેનાથી વિપરીત એટલે કે બંધમાર્ગ છે. વ્યવહાર કરતાં કરતાં તેના આશ્રયે નિશ્ચયરત્નત્રય
થઈ જશે–– એમ જે માને છે, તેણે વિપરીતનો પરિહાર ન કર્યો પણ વિપરીતનો આદર કર્યો એટલે તેની શ્રદ્ધા
વિપરીત થઈ.
અહીં શુદ્ધરત્નત્રયને નિયમથી કર્તવ્ય કહ્યા, તો તે કર્તવ્યનું કારણ કોણ? શુદ્ધરત્નત્રયરૂપ નિયમ તે
મોક્ષમાર્ગ છે,––કાર્યરૂપ છે. કર્તવ્યરૂપ જે કાર્ય–નિયમ તેનું કારણ કોણ?–તે અહીં ટીકામાં ખૂલ્લું કર્યું છે. કારણ તેને
કહેવાય કે જેના આશ્રયથી કાર્ય પ્રગટે. જેમ કાર્ય વર્તમાન છે તેમ તેના આશ્રયભૂત કારણ પણ વર્તમાન જ છે.
અહીં વાત કરવી છે–મોક્ષમાર્ગની; પણ ટીકામાં સાથે સાથે તેનું ‘કારણ’ પણ બતાવીને અલૌકિક વાત
કરી છે.
“નિયમસાર” એટલે સ્વભાવરત્નત્રય;
તે સ્વભાવરત્નત્રયના બે પ્રકાર–એક કારણરૂપ, અને બીજા કાર્યરૂપ; અહીં તેને કારણનિયમ અને
કાર્યનિયમ તરીકે વર્ણવે છે.
“જે સહજ પરમ પારિણામિક ભાવે સ્થિત, સ્વભાવ–અનંત ચતુષ્ટયાત્મક શુદ્ધજ્ઞાનચેતના પરિણામ તે
કારણનિયમ છે.” અને
“નિશ્ચયથી જે કરવા યોગ્ય છે અર્થાત્ પ્રયોજન સ્વરૂપ છે એવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે કાર્યનિયમ છે.”
જુઓ, આ કારણનિયમ અને કાર્યનિયમની અદ્ભુત વ્યાખ્યા! કારણનિયમ તો બધા જીવોમાં ત્રિકાળ
વર્તે છે, તે કાંઈ નવા નથી કરવા પડતા; પણ તે કારણનિયમનું ભાન કરીને તેના આશ્રયે કાર્યનિયમરૂપ
મોક્ષમાર્ગ નવો પ્રગટ થાય છે, અને તે જ ખરેખર કર્તવ્ય છે.
મોક્ષમાર્ગ કેમ થાય? તે વાત પણ આમાં આવી ગઈ. કોઈ પરના આશ્રયે, રાગથી, તે વ્યવહારરત્નત્રયના
અવલંબનથી મોક્ષમાર્ગ થતો નથી એટલે તે કોઈ મોક્ષમાર્ગનું કારણ નથી; અંતરમાં શુદ્ધ કારણ સદાય વર્તી રહ્યું
છે, તે કારણના આશ્રયે જ મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્ય પ્રગટે છે.
મૂળ સૂત્રમાં તો णियमेण य जं कज्जं...’ એટલે કે ‘નિયમથી જે કર્તવ્ય છે...’ એમ કહીને આચાર્યદેવને
શુદ્ધરત્નત્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગ બતાવવો છે, ત્યારે ટીકાકાર મુનિરાજે તે મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્યની સાથે તેનું કારણ પણ
વર્ણવીને અદ્ભુત ટીકા કરી છે. જેમ સમયસારમાં અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે એવી શૈલીથી ટીકા કરી છે કે મૂળ સૂત્રમાં
અસ્તિની વાત હોય તો ભેગી નાસ્તિની વાત કરે, અને નાસ્તિની વાત હો તો ભેગી અસ્તિની વાત કરે.–એ રીતે
અલૌકિક ટીકા કરી છે; તેમ આ નિયમસારમાં પદ્મપ્રભમુનિરાજે કાર્યની સાથે સાથે ત્રિકાળી કારણની(–
કારણશુદ્ધપર્યાયની) વાત કરીને ટીકામાં અલૌકિક રહસ્યો ખોલ્યાં છે. આ અપૂર્વ વાત છે; કેટલાક જીવોએ તો
જિંદગીમાં આ વાત સાંભળી પણ નહિ હોય.
જીવને નિયમથી કરવા યોગ્ય જે કાર્ય તે નિયમ છે.
––કયું કાર્ય નિયમથી કર્તવ્ય છે? પ્રથમ શરીરાદિ જડ પદાર્થોનાં કાર્યો તો આત્માથી જુદાં છે, તે કાંઈ
જીવનાં કાર્યો નથી, એટલે તેની તો વાત નથી. બીજું, મિથ્યાત્વ અને રાગ–દ્વૈષરૂપી કાર્ય અનાદિથી ક્ષણે ક્ષણે
કરીને જીવ સંસારમાં રખડી રહ્યો છે, તે પણ જીવનું ખરું કર્તવ્ય નથી. જેનાથી