વાણી બંનેના સાક્ષીપણે રહેવાનો આત્માનો ધર્મ છે. ભગવાન કે સંતોની વાણી ઝીલીને આત્મા ગુણ ગ્રહણ કરે
છે–એમ કહેનાર ગુણીનય પણ આત્માને જ બતાવે છે; અને આત્મા કોઈ બીજા પાસેથી શીખતો નથી, આત્મા
તો સાક્ષીપણે જોનાર જ છે–એમ કહેનાર આ અગુણીનય પણ આત્માને જ બતાવે છે. ત્રિલોકનાથ તીર્થંકર
ભગવાનની દિવ્યવાણી છૂટે ને તે ઝીલીને પાત્ર જીવો સમ્યગ્દર્શનાદિ પામી જાય, ગણધરદેવ બાર અંગની રચના
કરે. ત્યાં શું આત્માએ પરમાંથી ગુણગ્રહણ કર્યા? –ના; તે વખતે પણ સાક્ષી રહેવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે.
આત્માનો ધર્મ છે. ક્યાંય પરમાંથી ગુણ મળશે–એમ ધર્મી માનતો નથી અને પરને માટે તે વિકલ્પ ઉઠાવતો
નથી. વિકલ્પ વખતેય પોતાના સાક્ષી સ્વભાવની તેને પ્રતીત છે. સાક્ષીપણું અને ગુણગ્રાહીપણું બંને ધર્મો
આત્મામાં એક સાથે છે. સમ્યક્ નયની વિવક્ષાથી જોતાં પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મોને સાથે રહેવામાં કાંઈ વિરોધ
આવતો નથી, પણ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. નયોની વિવક્ષા તે મૂંઝવણ થવાનું કારણ નથી પણ મૂંઝવણ
મટાડીને જ્ઞાનની સ્પષ્ટતાનું કારણ છે.
* અનંત નયો સ્વરૂપ શ્રુતજ્ઞાનપ્રમાણ છે;
* તે શ્રુતજ્ઞાનપ્રમાણથી સ્વાનુભવ વડે આત્મદ્રવ્ય પ્રમેય થાય છે.
* અનંતધર્મોને જાણનારા અનંતનયો છે.
* ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મદ્રવ્ય ઓળખાવવા માટે અહીં કેટલાક નયોથી તેના ધર્મોનું વર્ણન કર્યું છે.
* તેમાં આ ૩૭મા ‘અગુણીનય’ થી આત્માના સાક્ષી ધર્મનું વર્ણન ચાલી રહ્યું છે.
જેમ શિક્ષક વડે કુમારને કેળવણી અપાતી હોય અને તે વખતે બીજો માણસ ત્યાં ઊભો ઊભો જોતો હોય,
ન આવડે તો મૂંઝવણ થાય, પણ જે મધ્યસ્થપણે જોનારો છે તે તો સાક્ષી જ છે. તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા
સાક્ષીપણે જાણનાર છે. વિકલ્પ ઊઠતાં ગુરુ વગેરે નિમિત્ત ઉપર લક્ષ જાય છે ત્યારે ગુણગ્રાહી કહ્યો, –એવો એમ
ધર્મ છે, અને વિકલ્પ રહિત માત્ર સાક્ષીપણે રહે–શુદ્ધજ્ઞાન–ચેતનાપણે રહે એવો સાક્ષીસ્વભાવ પણ આત્મામાં છે.
‘ગુણગ્રાહી’ માં જરાક વિકલ્પ છે ને સાક્ષીપણામાં વિકલ્પ નથી. વાણીનો સાક્ષી, વિકલ્પનો સાક્ષી, આખા
જગતનો સાક્ષી એવો આત્માનો સ્વભાવ છે.
(૨) હવે ૩૯મા નયમાં સાક્ષીપણું કહેશે તે રાગના કર્તૃત્વની સામેનું સાક્ષીપણું કહેશે.
(૩) ૪૧મા નયમાં હર્ષ–શોકના ભોક્તા સામેનું સાક્ષીપણું કહેશે.
–એ રીતે ત્રણ પ્રકારે આત્માનું સાક્ષીપણું કહેશે.
જુઓ, આત્માનો સાક્ષીસ્વભાવ! નિમિત્તનો સાક્ષી, કર્મના ઉદયનો સાક્ષી, ઘોર ઉપસર્ગ દેહ ઉપર આવી
ક્યાંય ઊથલપાથલ કરવાનો સ્વભાવ નથી. રાગની પર્યાયનો ક્રમ ફેરવી નાંખું–એ વાત પણ સાક્ષીપણામાં રહેતી
કરવાનો તું અભિપ્રાય કરીશ તો તારું જ્ઞાન મિથ્યા થશે. પરમાં તો તારાથી ફેરફાર ન થાય, પણ તારી પર્યાયમાં
ફેરફાર કરીને આઘીપાછી કરવાનું પણ બનતું નથી, કેમકે જે પર્યાય થઈ છે તે ફરે નહિ, અને જે પર્યાય થઈ જ
નથી તેમાં પણ ફેરફાર કરવાનું બનતું