આનંદ ભલે એવો ને એવો જ રહે છે, પણ પહેલાં સમયનો જે આનંદ હતો તે જ બીજા સમયે નથી રહેતો, બીજા
સમયે આનંદની નવી અવસ્થાનો ઉત્પાદ થાય છે, ને પહેલી અવસ્થાનો વ્યય થાય છે, તથા આનંદ ગુણની તો
સળંગપણે ધુ્રવતા રહે છે. આ રીતે પર્યાય ઉત્પાદવ્યયથી ક્રમવર્તી છે, ને ગુણો ધુ્રવપણે અક્રમવર્તી છે. આવો
વસ્તુનો સ્વભાવ છે.
તેમાં ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ પર્યાયો ક્રમવર્તી છે, એક સાથે બધી પર્યાયો નથી વર્તતી, પણ એક પછી એક વર્તે છે; ને
ધુ્રવરૂપ ગુણો અક્રમવર્તી છે, બધા ગુણો ત્રણે કાળ એક સાથે જ વર્તે છે.
એવી પરાશ્રયબુદ્ધિ છૂટી જાય, ને પોતામાં ધુ્રવસ્વભાવ તરફ વલણ થઈ જાય; ધુ્રવ સાથે પર્યાયની એકતા થતાં
નિર્મળ પર્યાયરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.
વ્યય–ધુ્રવપણું છે. આવું ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવપણું વસ્તુમાં ત્રિકાળ છે, પણ જ્યારે તેનું ભાન કરીને સ્વાશ્રયે પરિણમે
ત્યારે નિર્મળતાનો ઉત્પાદ ને મલિનતાનો વ્યય થાય છે.
ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ મારાથી જ છે’ એમ જેણે નક્કી કર્યું–તેણે કોની સામે જોઈને તે નક્કી કર્યું? મારા સ્વભાવથી જ
મારા ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ છે–એમ નક્કી કરનારની દ્રષ્ટિ તો પોતાના સ્વભાવ ઉપર આવી, એટલે એકલા વિકારની
ઉત્પત્તિ તેને રહે જ નહિ, તેને તો સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં નિર્મળ પર્યાય પ્રગટીને સાધકદશા શરૂ થઈ જાય. જેને આવી
સાધકદશા થાય તેને જ પર્યાયના વિકારનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય. આ મૂળભૂત ન્યાય છે.
પરિણમન શરૂ થયા વિના રહે નહિ. ત્રિકાળી ગુણી સાથે અભેદ થઈને પર્યાયનું પરિણમન થાય તે ધર્મ છે.
સર્વજ્ઞદેવને માન્યા જ નથી. તું સર્વજ્ઞને નથી દેખતો પણ એકલા વિકારને જ દેખે છે, ક્રમબદ્ધપર્યાયની પણ તને
ખબર નથી. સર્વજ્ઞદેવને પ્રતીતમાં લ્યે તેને તો પોતામાં સાધકદશાનો ક્રમ શરૂ થઈ જાય, એકલો વિકારનો ક્રમ
તેને રહે જ નહિ. જેને સ્વભાવના આશ્રયે અમુક નિર્મળ પરિણમન થયું છે ને બાકી અલ્પ વિકાર રહ્યો છે–એવા
સાધક જીવની આ વાત છે. તેને જ પોતાના ક્રમ–અક્રમસ્વભાવની (–ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ સ્વભાવની) તેમ જ
સર્વજ્ઞદેવની ખરી પ્રતીત થઈ છે. એકલા વિકારના વેગે તણાતો આત્મા સ્વભાવશક્તિની પ્રતીત ક્યાંથી કરે?
વિકારના પ્રવાહમાં તણાઈ રહ્યો છે તે જીવ કોના આધારે સ્વભાવની પ્રતીત કરશે? ને કોના આધારે સર્વજ્ઞને
માનશે? સ્વભાવ તરફ વળેલો જીવ વિકારને પણ જેમ છે તેમ જાણશે, ને તે જ સર્વજ્ઞતાને યથાર્થપણે માનશે.
(૨) બીજા કોઈ એમ કહે કે સર્વજ્ઞભગવાને આપણી પર્યાયમાં વિકાર થવાનું જ જોયું છે માટે વિકાર