આ છે.સર્વજ્ઞપદની પ્રાપ્તિનો ઉપાય
(શ્રી પ્રવચનસાર ગા. ૪૦ ઉપર પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનમાંથી; વીર સં. ર૪૮૧ વૈશાખ વદ પ)
(૧)આ આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી વસ્તુ છે, તેનો જ્ઞાનસ્વભાવ અતીન્દ્રિય છે, તે જ્ઞાનસ્વભાવનું અવલંબન કરીને
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતા કરવાથી અતીન્દ્રિય સર્વજ્ઞપદ અને પરમઆનંદ પ્રગટે છે, તે આત્માનું હિત છે.
(ર)પણ, જ્ઞાનસ્વભાવનું અવલંબન ન કરતાં ઈન્દ્રિયે ને જ આધીન વર્તે તો તે જ્ઞાન પરાધીન છે. ઈન્દ્રિયોને
આધીન વર્તતું તે પરાધીનજ્ઞાન આકુળતાવાળું છે, તે જ્ઞાન ભૂત–ભવિષ્યના પદાર્થોને જાણી શકતું નથી. પોતે
પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો આશ્રય ન લેતાં, બાહ્ય ઈંદ્રિયોનો આશ્રય કરીને વર્તે તે સંસારનું કારણ છે.
(૩)જેને અતીન્દ્રિય–સર્વજ્ઞપદ અને પરમાનંદ પ્રગટ કરવો છે તેણે ઇન્દ્રિયોની રુચિ છોડીને જ્ઞાનસ્વભાવની રુચિ
કરવા યોગ્ય છે, મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ ઇન્દ્રિયાધીન જ્ઞાનને લીધે ઇન્દ્રિયોનો દાસ થઈને વર્તે છે.
(૪) અતીન્દ્રિયજ્ઞાન તો સ્વભાવનો આશ્રય લે છે, ઈન્દ્રિયજ્ઞાન પરસંયોગનો આશ્રય લે છે.
સ્વભાવના આશ્રયવાળું અતીન્દ્રિયજ્ઞાન તે સર્વજ્ઞપદનો ઉપાય છે. સંયોગના આશ્રયવાળું ઇંદ્રિયજ્ઞાન તે
આકુળતાનું કારણ છે.
(પ) સમ્યગ્દર્શન પણ અતીન્દ્રિય સ્વભાવના અવલંબનથી થાય છે. સમ્યગ્જ્ઞાન પણ અતીન્દ્રિયસ્વભાવના જ
અવલંબનથી થાય છે. ચોથા ગુણસ્થાને સમકીતિને પણ અંશે અતીન્દ્રિયજ્ઞાન થયું છે, ને તેટલું ઈંદ્રિયોનું
અવલંબન તૂટી ગયું છે, તે અતીન્દ્રિયજ્ઞાન પૂર્ણ અતીન્દ્રિય એવા સર્વજ્ઞપદનું કારણ છે;
(૬)સાધકને અંશે અતીન્દ્રિયજ્ઞાન થયું છે; ત્યાં જેટલું ઇંદ્રિયોનું અવલંબન વર્તે છે તે તો હેય છે. જેમ,
સાધકદશામાં રાગ હોય છે પણ તે હેય છે, તેમ ઇંદ્રિયજ્ઞાન પણ હેય છે. સર્વજ્ઞપદ પ્રગટાવવું હોય તેણે
ઇંદ્રિયનો આશ્રય છોડીને, સ્વભાવનો આશ્રય કરવો
(૭) ઇંદ્રિયજ્ઞાન પોતે જ સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને ઇંદ્રિયોને આધીન વર્તે છે, કાંઈ જડ ઇંદ્રિયો તેને પરાધીન
નથી બનાવતી! “ઇંદ્રિયોનું નિમિત્ત હોય તો જ્ઞાન થાય”–એવી માન્યતાથી અજ્ઞાની પોતે પોતાના જ્ઞાનને
પરાધીન બનાવે છે. ઈંદ્રિયો જ્ઞાનને પરાધિન બનાવે છે એમ જે માને છે તે કદી પોતાના જ્ઞાનને સ્વાધીન
અતીન્દ્રિય બનાવી શકતો નથી.
(૮)અરિહંતદેવને જડ ઇંદ્રિયો એમ ને એમ વિદ્યમાન હોવા છતાં તેમનું જ્ઞાન કાંઈ ઇંદ્રિયોને આધીન વર્તતું નથી,
તેમનું જ્ઞાન તો સ્વભાવને અવલંબીને પુરું અતીન્દ્રિય વર્તે છે; ત્યાં ઇંદ્રિયો કાંઈ તેને પરાધીન નથી
બનાવતી.
(૯) તેમ નીચેની દશામાં પણ ઇંદ્રિયોને લીધે કંઈ જ્ઞાન નથી થતું. અજ્ઞાની કહે છે કે ‘ઇન્દ્રિયોથી જણાય; ઇંદ્રિયો
ન હોય તો ન જણાય’. અહીં તો ‘જૈનબાળપોથી’ ના પહેલા જ પાઠમાં કહે છે કે “હું જ્ઞાનથી જાણું છું”–
ઇંદ્રિયોથી નથી જાણતો. અજ્ઞાનીને મૂળમાંથી જ વાંધા ઊઠે તેવું છે. ઇંદ્રિયો નથી જાણતી પણ જ્ઞાન જાણે છે.
ઇંદ્રિયોને આધીન પણ જ્ઞાન પોતે થાય છે, ને સ્વભાવ તરફ વળીને અતીન્દ્રિયરૂપે પણ પોતે જ થાય છે.–
આમ બંનેમાં જીવ પોતે સ્વતંત્ર છે.
(૧૦) આમ પોતાના સ્વભાવ તરફ ન ઝૂકતાં, જે જ્ઞાન પર જ્ઞેયો તરફ જ ઝૂકે છે તે પરાધીન–ઇન્દ્રિયજ્ઞાન
આકુળતા ઉપજાવનારું છે, તે જ્ઞાન કયાંય ઠરતું નથી પણ પરજ્ઞેયોને જાણવાની આકુળતાથી પરજ્ઞેયોમાં
ભમ્યા જ કરે છે. સ્વભાવ તરફ ઝુકેલું જ્ઞાન અતીન્દ્રિય છે, અને તેની સાથે અતિન્દ્રિય આનંદ પણ ભેગો જ
છે. આવું અતીન્દ્રિય જ્ઞાન જ ઉપાદેય છે. સ્વભાવનો આશ્રય કરીને વર્તતું અતીન્દ્રિય જ્ઞાન જ ઉપાદેય છે.
સ્વભાવનો આશ્રય કરીને વર્તતું અતીન્દ્રિય જ્ઞાન જ સર્વજ્ઞપદની પ્રાપ્તિનો ઉપાય છે.