ત્યારે (અજ્ઞાનદશામાં) પણ ખરેખર મારું કોઈ પણ નહોતું; ત્યારે પણ હું એકલો જ કર્તા હતો, કારણ કે હું
એકલો જ ઉપરોક્ત ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવ વડે સ્વતંત્ર હતો... અને હમણાં મુમુક્ષુદશામાં અર્થાત્ જ્ઞાનદશામાં પણ
ખરેખર મારું કોઈ પણ નથી; હમણાં પણ હું એકલો જ કર્તા છું, કારણ કે હું એકલો જ સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ
સ્વભાવ વડે સ્વતંત્ર છું...–આ રીતે બંધમાર્ગમાં તેમ જ મોક્ષમાર્ગમાં આત્મા એકલો જ છે એમ ભવનાર આ
પુરુષ પરમાણુની માફક એકત્વ ભાવનામાં ઉન્મુખ–તત્પર હોવાથી, તેને પરદ્રવ્યરૂપ પરિણતિ બિલકુલ થતી નથી;
અને, પરમાણુની માફક, એકત્વને ભાવનાર પુરુષ પર સાથે સંપૃક્ત થતો નથી; તેથી પરદ્રવ્ય સાથે
અસંપૃક્તપણાને લીધે તે સુવિશુદ્ધ હોય છે.
અદ્વૈતને અનુસરવાનું કહીને એ બતાવ્યું કે બંધમાં, મોક્ષમાર્ગમાં કે મોક્ષમાં પરદ્રવ્યથી નિરપેક્ષપણે આત્મા પોતે
એકલો જ પરિણમે છે; બંધ–મોક્ષ સ્વત: પોતાથી જ થાય છે. નિશ્ચયથી આત્મા અદ્વૈતને અનુસરે છે–એમ અહીં
કહ્યું તેનો અર્થ એમ નથી કે ‘આત્માને બંધન છે જ નહિ.’ બંધનમાં પણ નિશ્ચયથી આત્મા એકલો જ પરિણમે
છે–તેથી તેને અદ્વૈતને અનુસરનાર કહ્યો છે–એમ સમજવું.
અન્યપરમાણુઓથી છૂટો પડે ત્યારે તે છૂટા પડવારૂપ અવસ્થારૂપે પણ તે પોતે પોતામાં જ પરિણમે છે. આ રીતે
નિશ્ચયથી તે પરમાણુના બંધ મોક્ષમાં બીજા પરમાણુની અપેક્ષા નથી, તેમ નિશ્ચયનયથી જોતાં આત્માના બંધ
મોક્ષમાં પરની અપેક્ષા નથી, આત્મા પોતે એકલો જ બંધ મોક્ષને યોગ્ય પોતાની પર્યાયથી બંધાય કે મુકાય છે.
વ્યવહારનયથી પણ કાંઈ બંધ મોક્ષરૂપે આત્માને બીજો નથી પરિણમાવતો, પરંતુ વ્યવહારનયે આત્માના બંધ
મોક્ષમાં પર નિમિત્તોની અપેક્ષા આવે છે, છતાં ત્યાં પણ બંધ–મોક્ષરૂપે આત્મા પોતે પોતાથી એકલો જ પરિણમે
છે. ‘હું પરની ક્રિયાને કરું અને પરચીજ મારી બંધ–મોક્ષ અવસ્થાને કરે’ એમ માનનાર તો મોટા મિથ્યાત્વનો
ધણી છે, પોતાના સ્વાધીન ધર્મોનું તેને ભાન નથી, ને પરચીજને પણ તે સ્વતંત્ર માનતો નથી.–એવા
મિથ્યાદ્રષ્ટિને કિંચિત્ધર્મ થતો નથી.
અનંતધર્મસ્વરૂપ આખી વસ્તુના જ્ઞાનપૂર્વક તેના કોઈ ધર્મને મુખ્ય કરીને જાણે તો તે નય સાચો છે. આખી
વસ્તુના જ્ઞાન વગરનો નય સાચો હોતો નથી. આ રીતે સાધકને જ નય હોય છે.
જુદા જુદા બે આત્માના ધર્મોની આ વાત નથી, પરંતુ એક જ આત્માના ધર્મોની આ વાત છે. એક જ આત્મામાં
એવા બે ધર્મો એક સાથે છે કે વ્યવહારનયથી તે બંધમોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરે છે ને નિશ્ચયનયથી તે બંધ–મોક્ષમાં
અદ્વૈતને અનુસરે છે. અહીં પ્રમાણના વિષયરૂપ વસ્તુનું વર્ણન છે, તેથી આત્માની અવસ્થામાં બંધન થાય છે તે
પણ આત્માનો ધર્મ છે, કાંઈ પરવસ્તુને કારણે તે બંધન નથી. તે બંધન થવા રૂપ ધર્મ આત્માના
ત્રિકાળીસ્વભાવરૂપ નથી પણ બંધ થવાને યોગ્ય ક્ષણિક પર્યાયના આશ્રયે તે ધર્મ છે; તેથી બંધની લાયકાત
ટળીને શુદ્ધદ્રવ્યના આશ્રયે મોક્ષની લાયકાત થતાં સિદ્ધદશામાં તે બંધન થવારૂપ ધર્મનો અભાવ થઈ જાય છે.
અશુદ્ધતામાં