માણસો જ ન વસતા હોય તો ખાલી મકાનમાં વાસ્તુ શેનું? તેમ આ આત્મામાં વાસ્તુ થાય છે. આત્મવસ્તુમાં
કોણ વસે છે?–આત્મવસ્તુમાં પોતાના અનંત ધર્મો વસે છે, તે અનંતધર્મોનું વાસ્તુ આત્મામાં છે. ભગવાન!
તારી આવી વસ્તુના મહિમાને લક્ષમાં લઈને તેમાં તું વાસ કર.–તો તારો ભવ–વાસ મટે ને મોક્ષદશા પ્રગટે.
ત્યાં પણ આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે–એમ કહ્યું છે. વ્યવહારનયથી મોક્ષમાં પણ પરની (કર્મના અભાવની)
અપેક્ષા લાગુ પડતી હોવાથી ત્યાં પણ આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે એમ કહ્યું છે. આ રીતે દ્વૈતને અનુસરવામાં પણ
આત્માની સ્વતંત્રતા છે. પરંતુ એમ નથી કે કર્મના ઉદયનું જોર છે માટે આત્માએ તેને અનુસરીને બંધભાવ
કરવો પડે છે અને કર્મ છોડે ત્યારે આત્માની મુક્તિ થાય. આત્મા બંધન વખતે પોતે કર્મના ઉદયને અનુસરે છે ને
મોક્ષ વખતે પોતે કર્મના અભાવને અનુસરે છે,–એવો દ્વૈતને અનુસરવાનો ધર્મ પોતાનો છે. પરસન્મુખદ્રષ્ટિથી
આ ધર્મની કબુલાત યથાર્થપણે થઈ શકતી નથી, પણ આત્મદ્રવ્યની સન્મુખ દ્રષ્ટિ રાખીને જ તેના ધર્મનો
યથાર્થપણે સ્વીકાર થાય છે.
એવા અનંતનયોસ્વરૂપ શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ, અવસ્થામાં વિકાર અને તેનું નિમિત્ત,–આ બધું રહસ્ય આમાં સમાઈ
જાય છે. આવી વાત સર્વજ્ઞના કહેલા જૈનદર્શન સિવાય બીજે ક્યાંય આવતી નથી.
ચૈતન્યમાત્ર આત્મદ્રવ્યનો નિર્ણય કરીને તેના ઉપર દ્રષ્ટિનું જોર આપવાનું છે. અંતરંગમાં પોતાના આત્માને શુદ્ધ
ચૈતન્યમાત્ર દેખવો તે જ આ બધા નયોનું તાત્પર્ય છે. એ સિવાય નિમિત્ત ઉપર, વિકાર ઉપર કે ભેદ ઉપર વજન
આપવું એવું કોઈપણ નયનું તાત્પર્ય નથી. અનંતધર્મોના પિંડરૂપ શુદ્ધચૈતન્યમૂર્તિ આત્મદ્રવ્ય છે તેના આ બધા
ધર્મો છે–એમ જાણીને, તે શુદ્ધચૈતન્યમૂર્તિ આત્માનું જ અવલંબન કરતાં શુદ્ધઆત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે એટલે કે
આત્માની પૂર્ણશુદ્ધ મુક્તદશા પ્રગટી જાય છે.
કરાવે. બંધ–મોક્ષ વખતે કર્મના સદ્ભાવ કે અભાવને અનુસરે એવો આત્માનો ધર્મ છે. વ્યવહારનય પણ
આત્માના ધર્મને બતાવે છે, તે કાંઈ નિમિત્તના ધર્મને નથી બતાવતો. ‘વ્યવહારનયથી આત્મા બંધ–મોક્ષમાં
દ્વૈતને અનુસરે છે’ એમ કહ્યું, તેમાં દ્વૈતને અનુસરવારૂપ જે ધર્મ છે તે તો આત્મામાં નિશ્ચયથી જ છે. વ્યવહાર
નયના વિષયરૂપ ધર્મ પણ આત્મામાં નિશ્ચયથી છે; વ્યવહારનયના વિષયરૂપ ધર્મ આત્મામાં નથી–એમ નથી;
આત્માના જે અનંતા ધર્મો છે તે બધાય નિશ્ચયથી આત્મામાં છે. તેમાંથી આ બંધ–મોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરવારૂપ
ધર્મવડે આત્માને લક્ષમાં લેનારું જ્ઞાન તે વ્યવહારનય છે, કેમ કે તે નિમિત્તની અપેક્ષા લઈને બંધ–મોક્ષને જાણે છે
માટે તે વ્યવહારનય છે.
પરિણમીને