પોતાનો છે, કાંઈ બીજા બે અંશ અધિક પરમાણુના કારણે તે ધર્મ નથી આવ્યો. એ જ પ્રમાણે તે પરમાણુની
લાયકાત થતાં સ્કંધથી છૂટો પડે, ત્યાં પણ અન્ય પરમાણુથી છૂટો પડવારૂપ દ્વૈતને અનુસરે છે. તેમ આત્મા બંધ–
મોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરે છે. બંધન કહેતાં કર્મના સંયોગની અપેક્ષા આવે છે ને મોક્ષ કહેતાં કર્મના વિયોગની
અપેક્ષા આવે છે. આત્મા અને કર્મ એવા દ્વૈત વિના બંધ–મોક્ષ સાબિત થતા નથી, માટે વ્યવહારનયે બંધમાં તેમ
જ મોક્ષમાં આત્મા દ્વૈતને અનુસરનાર છે. વ્યવહારનયથી પણ એમ નથી કહ્યું કે પરને લીધે આત્માને બંધ–મોક્ષ
થાય છે. બંધ–મોક્ષ તો પોતાથી જ થાય છે, પણ વ્યવહારે તેમાં કર્મના સંયોગ–વિયોગની અપેક્ષા આવે છે તેથી
બંધ–મોક્ષમાં દ્વૈત ગણ્યું છે. આમ સમજે તો કર્મને કારણે જીવને બંધ–મોક્ષ થવાની માન્યતા ન રહે એટલે
પરાધીનદ્રષ્ટિ ન રહે, પણ આ ધર્મ આત્માનો છે તેથી આત્મદ્રવ્ય તરફ જોવાનું રહે છે. નિમિત્ત ઉપર કે વિકાર
ઉપર જેની દ્રષ્ટિનું વજન છે તેને આત્માના એક પણ ધર્મની યથાર્થ ઓળખાણ થતી નથી. ધર્મદ્વારા ધર્મી એવા
શુદ્ધચૈતન્યરૂપ આત્મદ્રવ્યને ઓળખીને તેના ઉપર દ્રષ્ટિનું જોર જતાં સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે અને
ત્યારે જ આત્માના ધર્મોની યથાર્થ ઓળખાણ થાય છે. આ રીતે આ કોઈપણ ધર્મના જ્ઞાનદ્વારા અનંત ધર્મના
પિંડરૂપ શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્યને દ્રષ્ટિમાં લઈને તેનો અનુભવ કરવો તે જ કરવાનું છે.
જ અનંત સંસારના કારણરૂપ મોહભાવ છૂટી જાય ને મોક્ષની નિઃશંકતાથી આત્મા એકદમ હળવો થઈ જાય. પછી
તે શુદ્ધ આત્માનું અવલંબન લઈને જેમ જેમ તેમાં એકાગ્ર થતો જાય તેમ તેમ અવિરતિ વગેરે પાપો પણ છૂટીને
આત્મા હળવો થતો જાય ને અતીન્દ્રિયઆનંદનું વેદન વધતું જાય; છેવટે પૂર્ણપણે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમાં એકાગ્ર થતાં
વિકારનો ભાર સર્વથા ટળીને આત્મા તદ્ન હળવો થઈ જાય એટલે કે સંપૂર્ણશુદ્ધ થઈ જાય ને પૂર્ણ અતીન્દ્રિય
આનંદ પ્રગટી જાય. પહેલાંં બંધદશામાં કર્મના નિમિત્તનો સદ્ભાવ હતો, ને હવે મોક્ષદશામાં કર્મનો અભાવ થઈ
ગયો એટલે કર્મથી છૂટકારો થયો, એ રીતે બંધમાં તેમ જ મોક્ષમાં આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે–એવો તેનો એક ધર્મ
છે, ને તે ધર્મથી આત્માને જાણનારું જ્ઞાન તે વ્યવહારનય છે.
આત્મદ્રવ્ય નિશ્ચયનયે બંધ અને મોક્ષને વિષે અદ્વૈતને અનુસરનારું છે. જેમ બંધ–મોક્ષને યોગ્ય એવી
જ બંધ કે મોક્ષદશારૂપે થાય છે; બંધમાં કે મોક્ષમાં પોતાની યોગ્યતાથી જ પરિણમે છે, તેમાં નિશ્ચયથી બીજાની
અપેક્ષા રાખતો નથી. અહીં બંધ મોક્ષની પર્યાયને નિશ્ચયનયનો વિષય કહ્યો છે, તે બંધ મોક્ષમાં પરની અપેક્ષા
ન લેતાં એકલા આત્માથી જ તે પર્યાયો થતી જાણવી તે નિશ્ચયનય છે. તે નિશ્ચયનયથી બંધ મોક્ષમાં આત્મા
એકલો જ છે એટલે આત્મા અદ્વૈતને અનુસરે છે.
પરિણમે છે–એમ એકલા આત્માની અપેક્ષાથી બંધ મોક્ષપર્યાયને લક્ષમાં લેવાની વાત છે. બંધ પર્યાયમાં પણ
એકલો આત્મા જ પરિણમે છે ને મોક્ષપર્યાયમાં પણ એકલો આત્મા જ પરિણમે છે, એ રીતે બંધ–મોક્ષ પર્યાય
નિરપેક્ષ છે, એટલે નિશ્ચયથી આત્મા બંધમાં તેમજ મોક્ષમાં અદ્વૈતને અનુસરનાર છે, એવો તેનો એક ધર્મ છે.