રાગને અને જ્ઞાનને પણ માત્ર જ્ઞેય–જ્ઞાયકપણાનો જ સંબંધ છે, કર્તાકર્મપણું નથી. જેમ સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન રાગને
જાણતું હોવા છતાં રાગના કર્તાપણે નથી પરિણમતું, તેમ સાધકનું જ્ઞાન પણ ખરેખર રાગના જ્ઞાતાપણે જ પરિણમે
છે, રાગનું કર્તા થતું નથી.
જ્ઞાનમાં રાગ જણાય છે, એટલે જ્ઞાનના જ્ઞેય તરીકે તે નિમિત્ત છે, અને જ્ઞાન તે રાગને જ્ઞેય બનાવે છે.
એટલે જ્ઞાતા તરીકે જ્ઞાન તેને નિમિત્ત છે. સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં આ રાગ જણાય છે એટલે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં આ રાગ
નિમિત્ત છે ને આ રાગમાં સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન નિમિત્ત છે.
અહો, રાગની સામે સર્વજ્ઞતાનું નિમિત્ત! એટલે રાગની સાથે સર્વજ્ઞતાની પ્રતીત પણ ભેગી ને ભેગી જ રહે
છે;–આ રીતે સર્વજ્ઞને સાથે રાખીને સાધક ઊપડયો છે સર્વજ્ઞ થવા....રાગ વખતે સાધકને એકલા રાગનું જ અસ્તિત્વ
નથી દેખાતું, પણ તે જ વખતે રાગથી ભિન્ન એવી સર્વજ્ઞતાની–એટલે કે આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત તેને
ભેગી ને ભેગી વર્તે જ છે. ‘રાગ તે હું નહીં’ પણ જ્ઞાયક તે હું’–આ પ્રમાણે રાગ વખતેય રાગથી ભિન્ન જ્ઞાયકપણાની
પ્રતીત રહે છે, તેના જોરે સાધકને રાગ તૂટીને અલ્પકાળમાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટી જશે.
જ્ઞાનનો ને રાગનો સ્વભાવ ભિન્ન ભિન્ન છે. જ્ઞાનનો સ્વભાવ જાણવાનો છે ને રાગ તો જ્ઞેય છે. સર્વજ્ઞના
જ્ઞાનમાં આ રાગ જ્ઞેયપણે નિમિત્ત છે ને આ રાગને સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન જ્ઞાતાપણે નિમિત્ત છે. જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ
રહીને સાધક જાણે છે કે, આ રાગ જેમ સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં નિમિત્ત છે તેમ મારા જ્ઞાનમાં પણ માત્ર જ્ઞેયરૂપે નિમિત્ત છે;
અને સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન જેમ રાગને નિમિત્ત છે તેમ મારું જ્ઞાન પણ રાગને માત્ર નિમિત્ત છે,–કર્તા નહિ. સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન
જેમ આ રાગ સાથે તન્મય નથી તેમ મારું જ્ઞાન પણ આ રાગ સાથે તન્મય નથી, કેમકે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનની મારા
જ્ઞાનની એક જ જાત છે, રાગની જાત જ્ઞાનથી જુદી છે.
જુઓ! આ ભેદજ્ઞાન!! ને આ સર્વજ્ઞની શ્રદ્ધા!! જો પોતામાં જ્ઞાનની ને રાગની સ્પષ્ટ ભિન્નતા ન ભાસે તો
તેને સર્વજ્ઞના જ્ઞાનની પણ ખરેખર શ્રદ્ધા નથી.
સાધકને હજી પૂરું જ્ઞાન નથી એટલે તેના જ્ઞાનમાં પૂરા જ્ઞેયો પણ નિમિત્ત થતા નથી, પણ પ્રતીતમાં તો પૂરું જ
આવી ગયું છે. બધાય જ્ઞેયોનો હું જ્ઞાતા જ છું, કોઈ પણ પરજ્ઞેયોની સાથે મારે એ સિવાય બીજો સંબંધ નથી,–એમ
જ્ઞાનીને શ્રદ્ધા છે. જ્ઞાન અધૂરું હોવા છતાં તેને પણ પરજ્ઞેયો સાથે માત્ર નિમિત્તનૈમિત્તિકપણું છે.–જ્ઞાતાજ્ઞેયપણાનો જ
સંબંધ છે, પણ વિકાર તરીકેનો સંબંધ નથી. જેમ સિદ્ધ ભગવાનને જગતના બધા જ્ઞેયો જ્ઞાનના જ નિમિત્તો છે,
વિકારના નિમિત્તો નથી, તેમ મારો પણ એવો જ જ્ઞાનસ્વભાવ છે ને જ્ઞેય પદાર્થો મને જ્ઞાનનું જ નિમિત્ત છે.
પ્રશ્નઃ– હજી સાધકદશા છે એટલે વિકાર તો થાય છે ને વિકારના નિમિત્તો પણ છે, છતાં વિકારના નિમિત્તની
કેમ ના પાડી?
ઉત્તરઃ– વિકાર અને તે વિકારના નિમિત્તો–એ બંને પણ જ્ઞાનમાં તો જ્ઞેયપણે જ છે. સાધકને વિકાર છે તે
પણ જ્ઞાનના જ્ઞેયપણે જ નિમિત્ત છે, કેમ કે તે રાગ વખતેય સાધકનું જ્ઞાન તો જ્ઞાનપણે જ પરિણમે છે, જ્ઞાન રાગપણે
પરિણમતું નથી; તેમ જ રાગ રાગપણે જ પરિણમે છે, રાગ જ્ઞાનપણે નથી પરિણમતો; આ રીતે જ્ઞાનને અને રાગને
કર્તાકર્મપણું નથી, એકરૂપતા નથી. આવા ભેદજ્ઞાનરૂપ સાધકનું પરિણમન છે. સાધકનું જ્ઞાન, જ્ઞાનસ્વભાવને
સ્વજ્ઞેયપણે પ્રકાશતું થકું રાગાદિને પરજ્ઞેયપણે જાણે છે.
કેવળજ્ઞાની ભગવાનને પોતાના આત્મામાં તો રાગનું પરિણમન છે જ નહીં, અને જગતના જ્ઞેયોમાં જે
રાગાદિક છે તે તેમના જ્ઞાનમાં જ્ઞેયપણે જ છે, ને જ્ઞાન તેનું જ્ઞાતા છે; એટલે તેમને જ્ઞાનના જ્ઞેય તરીકે જ તે નિમિત્ત
છે, ને જ્ઞાન તેના જ્ઞાતાપણે નિમિત્ત છે; પણ જ્ઞાનની ને રાગની એકતા નથી. હવે જેવો કેવળજ્ઞાની ભગવાનનો
જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેવો જ આ જીવનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે, તેથી આ જીવના જ્ઞાનને પણ રાગ સાથે એકતા નથી.
અહો! આ રીતે સર્વજ્ઞજ્ઞાનનો ને જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરે તો પોતામાં જ્ઞાન અને રાગનું ભેદજ્ઞાન
પરિણમી જાય, ને રાગાદિ સાથે એકતાપણું છૂટી જાય. એટલે વિકારથી પાછું ખસીને તેનું પરિણમન જ્ઞાનસ્વભાવ
તરફ ઝૂકી જાય.
આ છે સર્વજ્ઞ થવાનો માર્ગ!
* जय हो आवा ज्ञानस्वभावनो *
માગશરઃ ૨૪૮૨ ઃ ૨૯ઃ