અનંતાનુબંધી રાગાદિના અભાવરૂપ વીતરાગી આચરણની ક્રિયા ન થઈ? બહારમાં જડની ક્રિયા તો કોઈ
આત્મા કરી જ ક્યાં શકે છે? માટે જેણે આત્માનું કલ્યાણ કરવું હોય તેણે ચિદાનંદસ્વરૂપ ભગવાનઆત્માની
સાચી ઓળખાણ કરવી તે જ કરવાનું છે. ભલે સંસારમાં ગૃહસ્થપણામાં રહ્યો હોય પણ જો આત્માની ઓળખાણ
અને શ્રદ્ધા કરે તો તે કલ્યાણના માર્ગે છે; અને બહારમાં ત્યાગી થઈને પણ જો અંતરમાં આત્માની સમજણ ન
કરે તો તે જીવનું કલ્યાણ થતું નથી.
વિચાર કરો કે તે માણસે શું ક્રિયા કરી? બહારમાં તો તેણે કાંઈ કર્યું નથી, પણ અંતરમાં તે પ્રકારનો નિર્ણય
કરવામાં જ્ઞાનની ક્રિયા કરી છે, અને તે જ્ઞાનની ક્રિયા વડે જ તે પ્રકારનું અસત્ય ટળીને સત્ય થયું છે. એ જ્ઞાન
સિવાય શરીરની ઊઠબેસ વગેરે ક્રિયા વડે તેની ભૂલ ટળે નહિ. તેમ–શરીરનાં કામ હું કરું ને શરીરની ક્રિયાથી
મારો ધર્મ થાય એમ અજ્ઞાનને લીધે જીવ અને શરીરને એકપણે માનીને અજ્ઞાની જીવ અનાદિથી સંસારમાં રખડે
છે, શરીર અને આત્મા તદ્ન ભિન્ન હોવા છતાં તેમાં એકપણાની માન્યતાથી તે અજ્ઞાની જીવ જે કાંઈ આચરણ
કરે છે તે બધાંય ભૂલ ભરેલાં છે. શરીર હું નથી, હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું–એમ જડ–ચેતનના યથાર્થ
ભેદજ્ઞાન વડે સાચી સમજણ કરતાં અનાદિની ભૂલ ટળી જાય છે, તે અપૂર્વ ક્રિયા છે. તો હવે વિચારો કે તેમાં
જીવે શું ક્રિયા કરી? બહારમાં શરીરાદિની તો કાંઈ ક્રિયા જીવે કરી નથી, પણ અંતરમાં જ્ઞાનસ્વરૂપનો કદી નહિ
કરેલો એવો અપૂર્વ નિર્ણય કરવામાં જ્ઞાનની વીતરાગી ક્રિયા તેણે કરી છે. અને તે જ્ઞાનની અંતરંગ ક્રિયા વડે જ
અનાદિનું અજ્ઞાન ટળીને અપૂર્વ સમ્યગ્જ્ઞાન થયું છે. આવી જ્ઞાનક્રિયા સિવાય શરીરાદિ બહારની ક્રિયાથી કે
રાગની ક્રિયાથી કદી અજ્ઞાન ટળે નહિ.
તેને બચાવી શકતો નથી; આ રીતે પરનાં કાર્યોમાં જીવની ઈચ્છા નકામી છે, જીવ પરના કાર્યમાં તો કાંઈ કરી
શકતો નથી; એટલે પરના કાર્યમાં આત્માનું હિત કે અહિત નથી.
ભિન્ન છું, જ્ઞાન જ મારું સ્વરૂપ છે’ –એ વાત ભૂલીને, ‘પરનાં કામ હું કરું છું ને રાગાદિમાં મારું હિત છે,’ એવી
મિથ્યા માન્યતાને લીધે જીવ અનાદિથી પોતાનું અહિત કરી રહ્યો છે. જેણે તે અહિત ટાળીને આત્માનું હિત કરવું
હોય તેણે જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માની સાચી સમજણ કરવી, તે જ પ્રથમ ઉપાય છે. હું જ્ઞાન છું, ઈચ્છા થાય તે
વિકાર છે તે મારું વાસ્તવિક સ્વરૂપ નથી, અને મારી ઈચ્છા પરમાં પણ નિષ્ફળ છે; શરીર તો નવા નવા બદલતા
આવે છે, તે સંયોગી વસ્તુ છે ને હું તો અસંયોગી ત્રિકાળ છું; ઈચ્છા પણ ક્ષણે ક્ષણે બદલી જાય છે માટે તે હું
નથી, હું તો અનાદિ અનંત એકરૂપ જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, પરમાત્મા થવાનું પૂરું સામર્થ્ય મારા આત્મામાં ભર્યું છે. –
આવું આત્મજ્ઞાન કરવું તે હિતનો ઉપાય છે.