ને છોકરાને તે કહેવાનું મન થયું. પણ ભાષા ન નીકળી અને બહારમાં દાનની ક્રિયા ન થઈ, તો તેથી કાંઈ તે જીવને જે
શુભ લાગણી થઈ તેનું ફળ જાય નહિ. જો કે શુભભાવ તે કાંઈ ધર્મ નથી, પણ અહીં તો એમ બતાવવું છે કે જીવને
દાનના શુભભાવ હોવા છતાં તેવી ભાષા ન નીકળી અને બહારમાં દાનની ક્રિયા પણ ન થઈ, માટે બહારની ક્રિયા થવી
તે આત્માના હાથની વાત નથી, અને આત્માના પરિણામ બહારની ક્રિયાને આધીન નથી; પરંતુ બંને સ્વતંત્ર છે.
પોતાના ચિદાનંદ શુદ્ધસ્વરૂપને દ્રષ્ટિમાં લેવું તે અપૂર્વ ધર્મ છે. મનુષ્યપણું પામીને જેને આત્મકલ્યાણ કરવું હોય તેણે
પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપને જ ધ્યેય બનાવવા જેવું છે.
અને તે બંનેથી પાર અંતરના ચિદાનંદસ્વભાવી આત્માની સમજણ કરીને તેમાં એકાગ્રતા કરવી તે અપૂર્વ ધર્મની
ક્રિયા છે. તે ધર્મ પ્રારબ્ધથી થતો નથી પણ અંતરના પ્રયત્નથી થાય છે. જેમ પૈસા વગેરે તો પ્રયત્ન વિના પ્રારબ્ધથી
મળી જાય છે, પરંતુ તેમ ધર્મ કાંઇ પ્રયત્ન વિના પ્રારબ્ધથી મળી જતો નથી; ધર્મ તો વર્તમાનમાં આત્માના અપૂર્વ
પ્રયત્નથી જ થાય છે.
સધનતા તે ગુણ નથી,
રોગ તે અવગુણ નથી,
નિરોગતા તે ગુણ નથી;
અનાબરૂ તે દોષ નથી,
આબરૂ તે ગુણ નથી.
ચૈતન્યતત્ત્વને ચૂકીને સંયોગમાં ઠીક–અઠીકપણાની માન્યતા કરવી તે દોષ છે. ને અસંયોગી ચિદાનંદસ્વરૂપની શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન કરીને તેમાં એકાગ્રતા કરવી તે ગુણ છે. ભગવાન! તારા તત્ત્વને પર સાથે એકમેક માનીને પરથી તારા ગુણ–
દોષ માની બેઠો છે તે ઊંધી માન્યતાની હવે ગુલાંટ માર, ને પરથી પૃથક્ તારા ચિદાનંદતત્ત્વની ઓળખાણ કર.
કલ્યાણ થવાનું નથી. જો આત્માની સાચી સ્વતંત્રતા અને સ્વરાજ જોઈતું હોય ને ભવભ્રમણના દુઃખથી છૂટવું હોય
તો આ વાત સમજ્યે જ છૂટકો છે. ‘સ્વ–રાજ’ એટલે આત્માની શોભા; જેમાં આત્મા પોતાની પ્રભુતાથી શોભે તેનું
નામ સાચું સ્વરાજ છે. સંયોગથી આત્માની શોભા નથી. પરમાં સુખ માનવું કે પરથી આત્માની શોભા માનવી તે તો
મોટી પરાધીનતા છે. ચિદાનંદસ્વભાવમાં જ મારું સુખ છે–એવી સ્વાશ્રયબુદ્ધિ કરવી ને પરાશ્રયબુદ્ધિ છોડવી તે સાચું
સ્વ–રાજ છે, ને તેમાં પોતાની સ્વતંત્ર પ્રભુતાથી આત્મા શોભે છે.