મોક્ષમાર્ગથી ભ્રષ્ટ છે. પરથી ભિન્ન ને ચિદાનંદસ્વભાવથી એકાકાર એવા આત્માનો અનુભવ નથી–શાંતિનું વેદન
નથી ને એકલા શુભરાગથી દ્રવ્યલિંગની ક્રિયાઓ કરે છે તે પણ મોક્ષમાર્ગથી રહિત છે. તેણે રાગમાં જ જાગૃતિ રાખી
છે પણ રાગથી જુદો પડીને ચૈતન્યને જગાડયો નથી, આત્માની અંતરની નિધિ તે ખોલતો નથી, તો તે આત્માના
મોક્ષમાર્ગને જાણતો નથી. એકલા દ્રવ્યલિંગને–શુભરાગને જે મોક્ષનું કારણ માને છે. તે મોક્ષપંથનો વિનાશ કરનાર છે
એટલે કે તે આત્મા પોતે મોક્ષમાર્ગથી ભ્રષ્ટ છે. એકલા વ્યવહારને જ જે મોક્ષમાર્ગ માને છે તે મોક્ષમાર્ગનો આરાધક
નથી પણ મોક્ષમાર્ગની વિરાધના કરે છે, પોતાના આત્માના આચરણથી તે ભ્રષ્ટ છે. અહો! અંતરમાં આત્માની
શાંતિમાં લીન થવું તે મોક્ષમાર્ગ છે, તેની ખબર અજ્ઞાનીને નથી. અંતરની શાંતિના વેદન વગર જે જીવ એકલા
શુભમાં પ્રવર્તે છે તે જીવને છૂટકારાનો પંથ હાથ આવ્યો નથી, તે મોક્ષમાર્ગથી ભ્રષ્ટ છે. માટે ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માની
શ્રદ્ધા–જ્ઞાનપૂર્વક તેમાં લીનતારૂપ ચારિત્રદશા ધારણ કરવાનો ઉપદેશ છે.
ચૈતન્યશક્તિના આલંબનથી તું જ્ઞાનભાવના ભાવ, એવો ઉપદેશ છે. વૈરાગ્યપૂર્વક–વ્રત–તપાદિના અભ્યાસ સહિત તું
જ્ઞાનસ્વભાવની ભાવના કર; જેણે એવી ભાવના ભાવી છે તેને ગમે તેવી પ્રતિકૂળતામાં પણ જ્ઞાનભાવના છૂટતી
નથી. મરણની વાત આવે ત્યાં અજ્ઞાની ભડકે છે. જ્ઞાની તો વૈરાગ્યપૂર્વક જ્ઞાનભાવના ભાવે છે એટલે તેને મરણનો
પણ ભય નથી. તેને જ્ઞાનભાવના છૂટતી નથી. વારંવાર આત્માના અનુભવનો પ્રયોગ કર્યો છે, સ્વભાવમાં ઠરવાની
વારંવાર અજમાયશ કરી છે તેને પ્રતિકૂળતાનો પ્રસંગ આવતાં પણ જ્ઞાનભાવના જાગૃત રહે છે. માટે પહેલેથી જ
કષ્ટસહિત એટલે કે સહનશીલતાના પ્રયત્ન સહિત જ્ઞાનભાવના કરવાનો ઉપદેશ છે.
ભીંસ પડે, દેહ છૂટવાનો પ્રસંગ આવે કે બીજા અનેક પ્રકારના પ્રતિકૂળ પ્રસંગો આવે ત્યાં તેની ધારણા ટકશે નહિ,
એકાકાર થઈને ભીંસાઈ જશે. માટે અહીં એમ ઉપદેશ છે કે અત્યારથી જ દેહાદિ પ્રત્યે ઉદાસીનતાની ભાવના પૂર્વક તું
જ્ઞાનનો અભ્યાસ કર. જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્રતાનો પ્રયત્ન કર. અત્યારે દેહાદિ પ્રત્યે ઉદાસીનતાપૂર્વક વૈરાગ્યનું સેવન
કર્યું હશે ને જ્ઞાનની દ્રઢતા કરી હશે તો ગમે તેવી પ્રતિકૂળતામાં તે ટકી રહેશે. અનુકૂળતાનો જેને પ્રેમ છે તેને
પ્રતિકૂળતામાં તેટલો દ્વેષ થયા વિના રહેશે નહીં. અનુકૂળતા હો કે પ્રતિકૂળતા હો, જ્ઞાની તો બન્નેથી ભિન્ન આત્માને
જાણીને ક્ષણે ને પળે તેની જ ભાવના ભાવે છે. જ્ઞાનની ખરી ભાવના હોય તો ખરે પ્રસંગે તે હાજર થાય. આખી
જિંદગી સામાયિક ને વ્રતાદિ કર્યા હોય ને જ્યાં મરણ પ્રસંગ આવે,–ત્યારે કોઈ કહે કે ‘ભાઈ! દેહથી ભિન્ન આત્માને
યાદ કરો,......’ ત્યાં કહે કે ‘અત્યારે આત્માને યાદ કરશો નહિ, અત્યારે તો આ દેહમાં ભીસાઈ જાઉં છું’–જુઓ, આ
સાચી ભાવના ન કહેવાય, ધર્માત્માને આવા પરિણામ ન થાય. ધર્મી તો સદાય ચૈતન્યસ્વભાવના અવલંબનમાં
રહેવાની પોતાની શક્તિની અજમાયશ કરે છે, વારંવાર તેનો અભ્યાસ કરે છે. એટલે બાહ્ય પ્રતિકૂળતા આવે તો પણ
તેમની જ્ઞાનભાવના છૂટતી નથી. અહો! અંતરમાં આત્મા જ મારું આલંબન છે એવી જેણે ભાવના કરી છે, તેમાં
એકાગ્રતાનો અભ્યાસ કર્યો છે, તેને ગમે તે પ્રસંગે જ્ઞાનભાવના છૂટતી નથી, ઉલ્ટું ખરે ટાણે જ્ઞાનભાવનાની ઉગ્રતા
થાય છે. સંયોગથી ભિન્નતા જાણી છે ને ભિન્ન ચૈતન્યની ભાવના ભાવી છે, તે ભાવના ધર્મીને આત્માના અવલંબને
થઈ છે તેથી કોઈ સંયોગમાં તે ભાવના તેમને છૂટતી નથી. માટે હે ભવ્ય! જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન
કરીને કષ્ટપૂર્વક–ઉદ્યમપૂર્વક તેની ભાવના કર, એવો ઉપદેશ છે.