શબ્દ અને અર્થ એ બંનેનો નિર્ણય કરનારું જ્ઞાન પણ સત્ લક્ષણવાળું છે.
નિશ્ચયનયદ્વારા.
એટલે કે વસ્તુના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય શું, ને તેનો નિશ્ચય કરનારું જ્ઞાન શું? એ ત્રણેની વાત આમાં
આવી જાય છે.
પ્રયોજન જ્ઞાનસ્વભાવ બતાવવાનું છે. અને આવા જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય નિશ્ચયનયદ્વારા થાય છે,
એકલા વ્યવહાર દ્વારા જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય થતો નથી. નિશ્ચયનયદ્વારા જ્ઞાન સ્વભાવનો નિર્ણય
કર્યા વગર કોઈ પણ તત્ત્વનો (ઉપાદાન–નિમિત્તનો, દેવ–ગુરુ–ધર્મનો, શાસ્ત્રનો વગેરે કોઈ પણ
તત્ત્વનો) યથાર્થ નિર્ણય થાય જ નહિ અને તત્ત્વના નિર્ણય વગર એકાગ્રતા રૂપ મુનિદશા હોઈ શકે
નહિ. માટે કહ્યું કે ‘જ્ઞાતૃતત્ત્વ નિશ્ચયનયદ્વારા સૂત્રનાં પદો અને અર્થોના નિશ્ચયવાળું હોય... ’ એટલે
કે મુનિઓએ નિશ્ચયનયના અવલંબનથી સૂત્રોનો અને સૂત્રોમાં વસ્તુસ્વરૂપનો નિશ્ચય કર્યો હોય.
પણ ભ્રષ્ટ છે, ભગવાનની આજ્ઞાથી બહાર છે, કેમકે ભગવાનના કહેલા સૂત્રોના અભિપ્રાયની તેને
ખબર નથી, ને પોતાના મિથ્યા અભિપ્રાયથી તે શાસ્ત્રના ઊંધા અર્થો કરે છે. –આવા ઊંધી દ્રષ્ટિ
પોષનારા જીવો પણ ખરેખર લૌકિકજનો જેવા જ છે. અહીં એમ કહેવું છે કે એવા ઊંધી દ્રષ્ટિપોષક
લૌકિક જનોના સંગથી સંયમી મુનિ પણ અસંયત થઈ જાય છે માટે તે લૌકિકસંગ સર્વથા નિષેધ્ય જ
છે. –જુઓ, શાસ્ત્રનું આ કથન પણ નિમિત્તથી છે. ત્યાં શાસ્ત્રોના અર્થ સમજવાની ચાવી લાગુ કરીને
અર્થ સમજવો જોઈએ. –કઈ ચાવી? “નિશ્ચયનદ્વારા સૂત્રનાં પદોનો અને અર્થોનો નિશ્ચય થાય છે.”
–આ સર્વ શાસ્ત્રોના અર્થ ઉકેલવાની કુંચી (
પરને કારણે ભ્રષ્ટ થતા નથી પણ પોતાની જ પર્યાયના અપરાધને લીધે જ ભ્રષ્ટ થાય છે. પોતાના
અસંગચૈતન્યસ્વભાવના સંગથી ચ્યૂત થઈને પરસંગનો પ્રેમ થયો તે જ ભ્રષ્ટપણું છે; પર નિમિત્તને
કારણે ભ્રષ્ટ થવાનું કહ્યું તે વ્યવહારકથન છે એટલે ખરેખર એમ નથી. નિશ્ચયનયનું કથન સ્વ–પરને
એક બીજામાં જરાય ભેળવ્યા વગર, જેમ છે તેમ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ બતાવે છે, અને વ્યવહારનય તો
સ્વ–પરને એક બીજામાં ભેળવીને કથન કરે છે. તેથી જો નિશ્ચયનયને ભૂલીને વ્યવહાર પ્રમાણે અર્થ
કરવા જાય