: ૧૪૮ : આત્મધર્મ જેઠ : ૨૪૮૨
તો યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપનો નિર્ણય થઈ શકતો નથી.
આ સંબંધમાં પં. ટોડરમલ્લજીએ ઘણો સ્પષ્ટ ખુલાસો મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશકમાં કર્યો છે. ત્યાં
શાસ્ત્રોના અર્થ કરવાની પદ્ધતિ બતાવતાં તેઓ કહે છે કે–
વ્યવહારનય સ્વદ્રવ્ય–પરદ્રવ્યને વા તેના ભાવોને વા કારણ–કાર્યાદિકને કોઈના કોઈમાં મેળવી
નિરૂપણ કરે છે માટે એવા જ શ્રદ્ધાનથી મિથ્યાત્વ છે તેથી તેનો ત્યાગ કરવો. વળી નિશ્ચયનય તેને
જ યથાવત્ નિરૂપણ કરે છે તથા કોઈને મેળવતો નથી તેથી એવા જ શ્રદ્ધાનથી સમ્યક્ત્વ થાય છે
માટે તેનું શ્રદ્ધાન્ કરવું.”
વળી જિનમાર્ગમાં બંને નયોનું ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું છે–તે બાબતમાં ખુલાસો કરતાં તેઓ
જણાવે છે કે–
“જિનમાર્ગમાં કોઈ ઠેકાણે તો નિશ્ચયનયની મુખ્યતા સહિત વ્યાખ્યાન છે તેને તો ‘સત્યાર્થ
એમ જ છે’ એમ જાણવું, તથા કોઈ ઠેકાણે વ્યવહારનયની મુખ્યતા સહિત વ્યાખ્યાન છે તેને ‘એમ
નથી પણ નિમિત્તાદિની અપેક્ષાએ એ ઉપચાર કર્યો છે’ એમ જાણવું; અને એ પ્રમાણે જાણવાનું નામ
જ બંને નયોનું ગ્રહણ છે. પણ બંને નયોના વ્યાખ્યાનને સમાન સત્યાર્થ જાણી ‘આ પ્રમાણે પણ છે
તથા આ પ્રમાણે પણ છે’ એવા ભ્રમરૂપ પ્રવર્તવાથી તો બંને નયો ગ્રહણ કરવા કહ્યા નથી.”
સમયસારમાં પણ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે વ્યવહારનય અભૂતાર્થ છે, એટલે તેના આશ્રયે સમ્યક્
દર્શન થતું નથી. શુદ્ધનય ભૂતાર્થ છે, તેના જ આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન થાય છે:–
“ववहारोंऽभूयत्थो भूयत्थो दु देसिदो सुद्धणओ।
भूयत्थमस्सिदो खलु सम्भाइट्ठी हवइ जीवो।। ११।।
અહીં પ્રવચનસારના ચાલતા અધિકારમાં પણ, “निश्यनयान्निश्चितसूत्रार्थप दत्वेन...”
નિશ્ચયનયદ્વારા સૂત્રના પદો અને અર્થોનો નિશ્ચય થવાનું કહીને મૂળ સિદ્ધાંત બતાવ્યો છે.
જૈનશાસનનું આ મૂળ રહસ્ય છે, આ બધા પ્રશ્નોના ઉકેલની ચાવી (માસ્ટર કી) છે.
હવે, આ રીતે નિશ્ચયનયરૂપી ચાવી (માસ્ટર કી) થી શાસ્ત્રોના અર્થ સમજવાના કેટલાક
દાખલા લઈએ–
‘જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ઉદયથી જ્ઞાન અવરાય’ એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, ત્યાં નિશ્ચયનયરૂપી ચાવી
લાગુ કરીને તેનો અર્થ એમ સમજવો કે ખરેખર તે પ્રમાણે નથી, પણ તે તો નિમિત્તમાં આરોપ
કરીને વ્યવહારનયનું કથન છે. નિશ્ચયથી તો જ્ઞાન અને કર્મ બંને જુદા છે, તેથી કર્મના કારણે
જ્ઞાનની અવસ્થા રોકાણી નથી, પણ પોતાની લાયકાતથી જ્ઞાનની અવસ્થા હીનરૂપે પરિણમી છે ત્યાં
કર્મનું નિમિત્તપણું દેખીને વ્યવહારનયે એકનો બીજામાં આરોપ કરી દીધો કે કર્મને લીધે જ્ઞાન ઢંકાણું.
–પણ ખરેખર એમ નથી. આ આ રીતે નિશ્ચયનયદ્વારા સૂત્રના અર્થનો એમ નિર્ણય કરવો કે
જ્ઞાનાવરણીયકર્મને લીધે જ્ઞાન નથી અવરાયું, જ્ઞાન અને જડકર્મ બંને જુદા જુદા છે. આ રીતે
નિશ્ચયનયવડે સમજવાથી જ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપનું ને સૂત્રનું જ્ઞાન થાય છે. જો આ પ્રમાણે ન સમજે
ને વ્યવહારના કથન પ્રમાણે જ માની લ્યે તો બે પદાર્થોની એકતાબુદ્ધિ ટળે નહિ એટલે યથાર્થ
વસ્તુસ્વરૂપનો કે સૂત્રનો નિર્ણય થાય નહિ ને અજ્ઞાન મટે નહિ.