કેવાં હોય ને રાગ કેવો હોય તેનું પણ જ્ઞાન થઈ જાય છે–નિશ્ચયનયરૂપી આંખ ઉઘાડીને જે પોતે
પોતાને તો જાણતો નથી, ને પરથી ભિન્ન સ્વતત્ત્વના જ્ઞાન વિના એકલા રાગને કે પરને જાણવા
જાય છે તે તો અંધ છે, તેને તો વ્યવહારનું પણ યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી, તે તો વ્યવહારને જ ખરું
સ્વરૂપ માનીને સ્વ–પરની એકત્વબુદ્ધિથી મિથ્યાત્વ જ સેવે છે.
પદાર્થોના સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવાની આ નિશ્ચયનયમાં તાકાત છે. નિશ્ચયનય વસ્તુના સ્વરૂપને
સ્વતત્ત્વના આશ્રયે દેખે છે. પર ચીજને જુદી રાખીને, સ્વતત્ત્વના આશ્રયે વસ્તુનું પોતાનું (દ્રવ્ય–ગુણ
કે પર્યાયનું) સ્વરૂપ શું છે તેને જાણે તો જ યથાર્થજ્ઞાન થાય છે, અને જ્ઞાન નિશ્ચયનયથી જ થાય છે
વ્યવહારનય તો પરના આશ્રયે કથન કરે છે એટલે વસ્તુનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ તેનાથી જણાતું નથી.
માટે વ્યવહારનયના કથનને ખરું વસ્તુસ્વરૂપ ન માની લેવું પણ તેને ઉપચાર જાણવો. નિશ્ચયનય તો
કહે છે કે સ્વ અને પર બંને ભિન્ન છે, કોઈનો અંશ બીજામાં નથી એટલે પરનું કંઈ કારણપણું સ્વમાં
નથી. –આ રીતે યથાર્થ ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપને તે બતાવે છે; અને વ્યવહારનય તો નિમિત્તમાં ઉપચાર
કરીને સ્વની વાતમાં પરથી થવાનું કહે છે. તેથી જે જીવ તે વ્યવહારના કથન પ્રમાણે જ ખરેખર
વસ્તુસ્વરૂપ માની લ્યે તેને વસ્તુના સત્યસ્વરૂપની ઓળખાણ થતી નથી. વાત ચાલતી હોય
સ્વતત્ત્વની, અને તેમાં પરને ભેળવીને જાણે તો ત્યાં પરથી ભિન્ન સ્વતત્ત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી.
માટે સ્વપરને એકબીજામાં જરાપણ ભેળવ્યા વગર નિશ્ચયનય અનુસાર વસ્તુસ્વરૂપ જાણવું તે જ
શબ્દબ્રહ્મના ઉકેલની ચાવી છે, તે જ વસ્તુસ્વરૂપના સમ્યગ્જ્ઞાનનો ઉપાય છે. ચારે અનુયોગની જુદી
જુદી કથન શૈલિ ભલે હો, કુંદકુંદપ્રભુનું કથન હો કે સમત્નભદ્રસ્વામીનું કથન હો, –પણ તેના અર્થનો
નિશ્ચય તો નિશ્ચયનયદ્વારા જ થાય છે. જ્યાં જ્યાં વ્યવહારનું કથન હોય, પરથી લાભ નુકસાન થવાનું
કહ્યું હોય, નિમિત્તથી કાર્ય થવાનું કહ્યું હોય, નિમિત્તનો પ્રભાવ કહ્યો હોય, નિમિત્ત વડે વિલક્ષણતા
થવાનું કહ્યું હોય ત્યાં ત્યાં બધે ઠેકાણે નિશ્ચયનયને લાગુ કરીને બેધડકપણે સમજી લેવું કે ખરેખર એ
પ્રમાણે નથી. શાસ્ત્રોમાં વ્યવહારના કથનો ઘણા છે પણ વસ્તુનું સ્વરૂપ એવું નથી, માટે વ્યવહારના
આશ્રયનું ફળ સંસાર છે, ને નિશ્ચયનયથી યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ સમજવું તેનું ફળ મોક્ષ છે.
અને અર્થોનું સ્વરૂપ જાણવાનું કહ્યું તેમાં તો દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય એ ત્રણે પોતાના તે નિશ્ચય છે, વિકારી
પર્યાય પણ નિશ્ચયથી સ્વ છે, તે વિકાર પોતાની પર્યાયથી થયો છે, પરને લીધે થયો નથી એમ
નિશ્ચયનય જાણે છે. અને આ રીતે વિકારને પણ નિશ્ચયથી પોતાનો જાણનાર જીવની દ્રષ્ટિ તો