આત્મસ્વરૂપની વાર્તા
હે જીવ! સંતો તને તારા આત્મિકસુખની પ્રાપ્તિ થવાની વાર્તા સંભળાવે છે... તું ઉમંગ લાવીને તેનું શ્રવણ કર.
આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ અનંતકાળમાં જીવ સમજ્યો નથી, અને વાસ્તવિક લક્ષે તેનું શ્રવણ પણ પૂર્વે
કદી કર્યું નથી. એકવાર પણ પરથી ભિન્ન શુદ્ધઆત્માની વાર્તા યથાર્થ લક્ષે જ્ઞાની પાસેથી સાંભળે તો આત્માની
ઓળખાણ થઈને સમ્યગ્દર્શન અને મોક્ષ થયા વિના રહે નહિ. (આમાં ‘યથાર્થ લક્ષ’ તે ઉપાદાન છે અને જ્ઞાની
પાસેથી શ્રવણ તે નિમિત્ત છે.)
* આત્માનો સ્વભાવ શું છે તેના જ્ઞાન વગર, ત્યાગી થઈને વ્રત–તપ અનંતવાર કર્યા ને સ્વર્ગમાં
અનંતવાર ગયો, પરંતુ રાગથી પાર ચૈતન્યતત્ત્વના લક્ષ વગર લેશ માત્ર સુખ ન પામ્યો. મંદરાગમાં ધર્મ માનીને
પરસન્મુખ જ રોકાઈ ગયો, પણ રાગથી પાર ચૈતન્યસ્વરૂપ છે તેમાં સ્વસન્મુખ ન થયો, એટલે કિંચિત્ ધર્મ ન
થયો, ને ભવભ્રમણ ન મટયું.
* અનાદિકાળથી ભવભ્રમણ કરીને આત્મા દુઃખી થાય છે, તે ભવભ્રમણ કેમ અટકે અને આત્માને સુખ
કેમ થાય તેનો ઉપાય અહીં આચાર્યદેવ સમજાવે છે.
* ભાઈ, તારું સુખ તારા આત્મામાં છે. જ્યાં સુખની સત્તા છે તેની સન્મુખ જો તો સુખ પ્રગટે; બહારમાં
જોયે કે રાગની સામે જોયે અનંતકાળે પણ સુખ પ્રગટે તેમ નથી. બહારના લક્ષે–દેવગુરુશાસ્ત્રના લક્ષે–રાગની
મંદતા અનંતવાર કરી, પણ અંર્તલક્ષ કદી કર્યું નથી. પરથી જુદો, રાગથી જુદો, હું તો જ્ઞાનમૂર્તિ છું–એવા
આત્માના લક્ષે જ સમ્યગ્દર્શનાદિ ધર્મ થાય છે, ને તે જ ભવભ્રમણના દુઃખથી છૂટવાનો ઉપાય છે.
* જેને આત્માની શાંતિ જોઈતી હોય, આત્માનું હિત જોઈતું હોય તેણે પ્રેમથી આ વાત સાંભળવા જેવી
છે. જેમ કોઈ રંક માણસ લક્ષ્મી મેળવવા માંગતો હોય ને કોઈ પુરુષ તેને પાંચલાખ રૂપિયા મળવાનો ઉપાય
સંભળાવે તો તે કેવી હોંસથી લક્ષ રાખીને સાંભળે છે! તેમ અહીં જેને ભવભ્રમણના દુઃખનો થાક લાગ્યો છે ને
તેનાથી છૂટીને આત્માનું સુખ લેવા ઈચ્છે છે એવા જીવને આચાર્યદેવ સુખનો ઉપાય બતાવે છે, ચૈતન્યનાં નિધાન
બતાવે છે. બીજું બધું લક્ષ છોડીને એક આત્માના લક્ષે અપૂર્વ હોંસથી જિજ્ઞાસુ જીવ તે વાત ઝીલે છે: અહો! મને
મારા આત્માનું સુખ મળવાની આ વાત છે, એમ ઉલ્લાસ લાવીને સમજવા માંગે તો જરૂર આ વાત સમજાય.
* સમકિતી ધર્માત્મા અંતરની ચૈતન્યઋદ્ધિને પોતાની લક્ષ્મી જાણે છે, ચૈતન્ય સિવાય જગતમાં ક્યાંય તે
પોતાનું સુખ માનતા નથી; તે ભગવાનના દાસ છે.... ને.... જગતથી ઉદાસ છે. આવા સમકિતી ધર્માત્મા જ
ચૈતન્યસ્વભાવના લક્ષરૂપ લક્ષ્મીથી જ સદાય સુખિયા છે. આત્માના લક્ષ વિના કદી સુખ થાય નહિ.
* એકેક આત્મામાં અનંતધર્મો છે, તે ધર્મો પોતાથી જ છે, પરને લીધે આત્માનો એકેય ધર્મ નથી.
ત્રિકાળ શુદ્ધસ્વભાવ તે પોતાના દ્રવ્યનો ધર્મ છે, અને ક્ષણિક અશુદ્ધતા તે પણ પોતાની પર્યાયનો ધર્મ છે, તે કોઈ
પરને કારણે નથી. અશુદ્ધતા તે ક્ષણિક પર્યાયનો ધર્મ હોવાથી તે ટળી શકે છે. શુદ્ધદ્રવ્યની સાથે એકતા કરતાં
પર્યાયની અશુદ્ધતા ટળી જાય છે. પરને લીધે આત્માની શુદ્ધતા કે અશુદ્ધતા માને તો તેણે આત્માને પરથી જુદો
નથી જાણ્યો; તેથી તે બાહ્યજ્ઞેયોમાં જ પોતાપણું માનીને રાગ–દ્વેષ–મોહથી દુઃખી થાય છે, પણ પરથી ભિન્ન
આત્મ–સ્વરૂપની ભાવના તેને હોતી નથી. જ્ઞાની તો પરથી ભિન્ન, પોતાના ધર્મો વડે પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપ
આત્માને જાણીને, તેમાં અંતર્મુખ થઈને તેની જ ભાવના કરે છે, ને એ રીતે આત્મભાવના વડે તે પૂર્વ કદી નહિ
અનુભવેલા એવા જ્ઞાન–આનંદસ્વરૂપ આત્માને અનુભવે છે. આ જ ભવભ્રમણના દુઃખથી છૂટીને આનંદની
પ્રાપ્તિનો ઉપાય છે. [–પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનમાંથી.]