‘સમસ્ત, કર્મથી કરવામાં આવેલાં, અને જ્ઞાતૃત્વમાત્રથી જુદાં જે પરિણામો તે પરિણામોના કરણના
પરિણમન પણ ભેગું વર્તે છે. જ્ઞાનમાં જ્યાં આત્મસ્વભાવને પકડ્યો ત્યાં વિકારીભાવોનું કર્તાપણું છૂટી જાય છે–
વિરામ પામે છે, તે અકર્તૃત્વશક્તિનું નિર્મળ પરિણમન છે. શુભ–અશુભ સમસ્ત પરિણામો આત્માના
જ્ઞાયકભાવથી જુદા છે, તેથી પર્યાયનું વલણ જ્યાં જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળ્યું ત્યાં તેમાં જ્ઞાતાપણું જ રહ્યું ને
શુભ–અશુભ પરિણામનું કર્તાપણું ત્યાં ઉપરમ પામ્યું–છૂટી ગયું. આ રીતે જ્ઞાનમાત્રભાવમાં વિકારને ન કરે એવું
અકર્તૃત્વશક્તિનું પરિણમન પણ છે. અહીં વિકારના અકર્તાપણાની અપેક્ષાએ અકર્તૃત્વશક્તિ બતાવી છે, ને ૪૨
મી કર્તૃત્વશક્તિ કહીને ત્યાં નિર્મળપર્યાયનું કર્તાપણું બતાવશે. પોતાની પર્યાયના છએ કારણરૂપે આત્મા પોતે જ
પરિણમે છે–એવી તેની શક્તિ છે તેનું વર્ણન આગળ જતાં આવશે.
કરાયેલા નથી પણ કર્મથી કરાયેલા છે’ –એમ માનનારની દ્રષ્ટિ ક્યાં પડી છે? એની દ્રષ્ટિ તો પોતાના
જ્ઞાતાસ્વભાવ ઉપર પડી છે. સાધકજીવ જ્ઞાતાસ્વભાવની દ્રષ્ટિના બળે નિર્દોષતારૂપે જ પરિણમે છે એટલે તેને
મિથ્યાત્વાદિ અશુદ્ધ–પરિણામનું તો કર્તૃત્વ રહ્યું જ નથી, ને જે અલ્પ રાગાદિભાવ થાય છે તેની મુખ્યતા નથી,–
તેને જ્ઞાયક ભાવથી ભિન્ન જાણ્યા છે તેથી તેનું પણ અકર્તાપણું જ છે; એ રીતે વિકારી ભાવોને કર્મકૃત કહ્યા છે.
આવું અકર્તાપણું સમજનાર સાધકજીવ પર્યાયમાં પણ અકર્તાપણે પરિણમ્યો છે, તેની આ વાત છે. પરંતુ જે જીવ
વિકારથી ભિન્ન એવા જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ તો કરતો નથી, વિકારથી લાભ માનીને તેનું કર્તૃત્વ તો છોડતો
નથી, એવું ને એવું મિથ્યાત્વ સેવ્યા કરે છે અને કહે છે કે “વિકાર તો કર્મનું કાર્ય છે–એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે” –તો
તે જીવ શાસ્ત્રનું નામ લઈને માત્ર પોતાનો સ્વચ્છંદ જ પોષે છે, આત્માની અકર્તૃત્વશક્તિ તેની પ્રતીતમાં આવી
જ નથી; કેમ કે અકર્તૃત્વશક્તિને સ્વીકારે તો પર્યાયમાં મિથ્યાત્વાદિનું કર્તૃત્વ રહે જ નહિ, એટલે કે તેના
મિથ્યાત્વાદિ ભાવો ઉપરામ પામી જાય.
અકર્તાપણું થઈ જાય છે. મિથ્યાત્વભાવ થાય છે ને તેનો અકર્તા છે–એમ નહિ, પરંતુ મિથ્યાત્વભાવ તેને થતો જ