શરૂઆતમાં, અરિહંત ભગવાનના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને ઓળખીને પોતાના આત્મ સ્વભાવનો નિર્ણય
કરે છે તેમાં હજી મનનું અવલંબન છે તેથી તેને ‘સમ્યગ્દર્શનનું આંગણું’ કહેવાય છે. મનનું
અવલંબન છોડીને સીધો સ્વભાવનો અનુભવ કરશે તે સાક્ષાત્ સમ્યગ્દર્શન છે. ભલે પહેલાંં મનનું
અવલંબન છે પણ નિર્ણયમાં તો ‘અરિહંત જેવો મારો આત્મા છે’ એમ નક્કી કર્યું છે, એટલે તે
નિર્ણયમાં મનના અવલંબનની મુખ્યતા નથી પણ સ્વભાવ તરફના ઝૂકાવની મુખ્યતા છે, તેથી તેને
‘સમ્યગ્દર્શનનું અફર આંગણું’ કહ્યું છે.
ઊતરીને સ્વભાવનો અનુભવ કરવામાં અનંતી અપૂર્વ પુરુષાર્થ છે. આ ચૈતન્યભગવાનને આંગણે
આવ્યા પછી–એટલે કે મન વડે આત્મસ્વભાવને જાણ્યા પછી–ચૈતન્યસ્વભાવની અંદર ઢળીને
અનુભવ કરવા માટે અપૂર્વ પુરુષાર્થ કરે તે જ ચૈતન્યમાં ઢળીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરે છે, પણ જે
જીવો શુભવિકલ્પમાં અટકી જાય છે તેઓ પુણ્યમાં અટકી જાય છે, તેમને સમ્યગ્દર્શન થતું નથી.
પરંતુ અહીં તો જે જીવ સ્વભાવના આંગણે આવ્યો તે જીવ સ્વભાવમાં વળીને અનુભવ કરે જ–એવી
અપ્રતિહતપણાની જ વાત છે, આંગણે આવેલો પાછો ફરે એવી વાત જ નથી.
ભવનો નાશ થયા વિના રહે નહિ. જેણે આવી સમજણ કરીને સમ્યગ્દર્શન કર્યું તે જીવ મોક્ષના
આંગણે આવી ગયો. ભલે તેને આહાર વિહારાદિ હોય પણ આત્માનું લક્ષ એક ક્ષણ પણ દ્રષ્ટિમાંથી
છૂટતું નથી, આત્મસ્વભાવનો જે નિર્ણય કર્યો છે તે કોઈ પ્રસંગે ખસતો નથી; તેને ક્ષણે ક્ષણે ધર્મ
થયા કરે છે.
થઈ ગયો, નિર્વિકલ્પ સમાધિ થઈ ગઈ, અનંત ભવનો નાશ થઈ ગયો, સિદ્ધદશાના સંદેશ આવી
ગયા, આત્માની મુક્તિના ભણકાર આવી ગયા. સમકિતી ધર્માત્માની આવી દશા હોય છે,––ભલે તે
અવ્રતી હોય.... ભલે તિર્યંચ હોય.... કે ભલે નરકમાં હોય.
સમ્યગ્દર્શનનો લાભ થાય. –આ વાત સાંભળવા મળવી પણ મોંઘી છે. આ સમજવામાં સ્વભાવનો
અપૂર્વ પુરુષાર્થ છે. સ્વભાવના અનંત પુરુષાર્થ વગર જો તરી જવાતું હોત તો તો બધા જીવો મોક્ષમાં
ચાલ્યા જાત! પુરુષાર્થ વગર આ સમ–