આત્મા સાક્ષાત્ અભોક્તા થઈ જાય છે.
કરીને વિકારને ભોગવે છે. અને તે હર્ષ–શોક વખતે પરવસ્તુ નિમિત્ત છે તેથી ‘આત્મા પરને ભોગવે છે’ એમ
પણ ઉપચારથી કહેવામાં આવે છે. ખરેખર તો પરને ભોગવવાના ભાવ કરે છે ને પોતાના તે વિકારી ભાવને જ
ભોગવે છે. અને અહીં તો એથી પણ સૂક્ષ્મ અંર્તસ્વભાવની વાત છે કે વિકારને પણ ભોગવવાનો આત્માનો
સ્વભાવ નથી. શરીર કપાય તેનું વેદન આત્માને નથી, અને તે તરફના અણગમાનું વેદન કરવાનો પણ
આત્માનો સ્વભાવ નથી, જ્ઞાયકસ્વભાવનું વેદન કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે. અજ્ઞાની કહે છે કે ‘અરેરે, કર્યાં
કર્મ ભોગવવાં પડે!’–પણ અહીં કહે છે કે અરે ભાઈ! તું તારા જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળ તો...કર્મ તરફનું વેદન
તને રહે નહિ. જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને તેનું વેદન જે નથી કરતો તે જ વિકારનો ભોક્તા થઈને ચાર ગતિમાં
રખડે છે. આત્માના લક્ષે કાંઈ હર્ષ–શોકનું વેદન થતું નથી, કેમકે આત્માનો સ્વભાવ વિકારના ભોગવટાથી રહિત
છે; હર્ષ–શોક તે આત્માના જ્ઞાતાભાવથી જુદા છે. કર્મ તરફના વલણવાળો જીવ જ હર્ષ–શોકનો ભોક્તા થાય છે
માટે તેને કર્મનું જ કાર્ય કહ્યું છે, એટલે કે તે આત્માના સ્વભાવનું કાર્ય નથી, આત્મસ્વભાવ તો તેનો અભોક્તા
છે–એમ બતાવ્યું છે. આત્મા પોતાના સ્વભાવ તરફ વળીને પોતાની અનંત શક્તિઓની નિર્મળતાનો અનુભવ
કરે એવો છે, પણ વિકારનો કે પરનો અનુભવ કરે એવો ખરેખર આત્મા નથી. આત્માના સ્વભાવ સાથે જે
પરિણતિ અભેદ થઈ તે તો આત્મા છે, પણ જે પરિણતિ વિકારના જ અનુભવમાં રોકાય તેને આત્મા કહેતા
નથી કેમકે તેમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ નથી.
કલ્પનાનો જે સાતાભાવ છે તેને પણ ભોગવવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી; તેમજ, બગીચામાં બેઠો હોય ત્યાં
કોઈ આવીને માથું કાપી નાંખે ને તેથી પોતાને દુઃખી–દુઃખી માને ત્યાં પણ તે સંયોગને આત્મા નથી ભોગવતો,
ને દુઃખરૂપ જે અસાતાભાવ છે તેને પણ ભોગવવાનો તેનો સ્વભાવ નથી. હર્ષ–શોકના ભોગવટા વગરનો,
જ્ઞાયક રહેવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે. અહો, આવા અભોક્તાસ્વભાવને લક્ષમાં લ્યે તો ગમે તે સંયોગમાં પણ
જીવને પોતાની શાંતિનું વેદન છૂટે નહિ. સ્વભાવને ભૂલીને, બહારની વસ્તુથી મને ઠીક–અઠીક પડે ને તેનાથી
મને સુખ–દુઃખ થાય–એવી માન્યતા તે સંસારનું મૂળ છે. શાસ્ત્રમાં કહે છે કે અજ્ઞાનીને જે અનંતું દુઃખ છે તે તો
વાસ્તવિક દુઃખ જ છે, પરંતુ તે પોતાને જે સુખ માને છે તે તો માત્ર કલ્પના જ છે. સુખ જ્યાં ભર્યું છે એવા
જ્ઞાનસ્વભાવના અનુભવ વગર વાસ્તવિક સુખનું વેદન હોય જ નહિ. આત્માના સ્વભાવમાં જે વાસ્તવિક સુખ
ભર્યું છે તેનું વેદન કેમ થાય, ને અનાદિનું વિકારનું વેદન કેમ ટળે–તે અહીં બતાવે છે.
તરફનું વલણ છોડીને આત્મા તરફ વળશે નહીં, એટલે તે સંસારમાં જ રખડશે. જડમાં તો કયાંય મારું સુખ નથી,
ને જડ તરફના વલણથી હર્ષાદિની લાગણી થાય તેમાં પણ મારું સુખ નથી, સુખ તો મારા સ્વભાવમાં છે ને તે
સ્વભાવમાં અંતર્મુખ વલણથી જ મને મારા સુખનું વેદન થાય છે–એમ જ્ઞાની જાણે છે, એટલે સંયોગ તરફનું
વલણ સંકોચીને, સ્વભાવમાં અંતર્મુખ થઈને, અતીન્દ્રિય સુખનું વેદન કરતાં કરતાં પરમ સિદ્ધપદને પામે છે.