જ છે, બીજા કોઈ ઉપાયે જીવને શાંતિ થાય તેમ નથી. આ શરીરમાં કોઈ ભક્તિથી ચંદન ચોપડે કે દ્વેષથી કોઈ
તેને કાપે, મીઠો રસ હો કે કડવો રસ હો, સુગંધ હો કે દુર્ગંધ હો, સારું રૂપ હો કે કાળુંકૂબડું શરીર હો, કોઈ પ્રશંસા
કરો કે કોઈ નિંદા કરો, –પણ જ્ઞાની જાણે છે કે તે બધા ય મારાથી ભિન્ન છે, હું તે કોઈનો ભોક્તા નથી, ને તેમાં
હું તો જ્ઞાયક જ છું.–આવી જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં વીતરાગતાનું ઘણું જોર છે. એક સમયની જે વિકારદશા છે તે અંતરના
સ્વભાવમાં ગોતવા જાય તો મળે તેમ નથી, માટે સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં આત્મા તેનો અકર્તા ને અભોક્તા જ છે.–
આ નાસ્તિથી કહ્યું, અસ્તિથી કહીએ તો આત્મા પોતાના નિર્વિકારી અનુભવનો કર્તા–ભોક્તા છે. આવી
અંર્તસ્વભાવની દ્રષ્ટિ વગર અજ્ઞાનીજીવ કદાચ પૂર્વે કહ્યા તે પ્રસંગોમાં શુભ–રાગથી સમતા રાખે, પણ તે
સમતાના શુભપરિણામના ભોગવટામાં જ અટકી જાય છે ને તેને જ વાસ્તવિક સુખ માને છે, આત્માના
અભોક્તાસ્વભાવની કે અતીન્દ્રિય–સુખની તેને ખબર નથી.
છૂટતું જાય. જેમકે મુનિદશામાં આત્મસ્વભાવમાં લીનતાથી એટલું બધું અભોક્તાપણું પ્રગટી ગયું છે કે, ત્યાં
શરીર ઉપર વસ્ત્ર કે બે વખત આહાર–ઈત્યાદિ ભોગવટાનો ભાવ રહ્યો જ નથી; ને કેવળજ્ઞાન થતાં તો પૂરું
અભોક્તાપણું પ્રગટી ગયું, ત્યાં આહારાદિનો ભોગવટો સર્વથા હોતો જ નથી. પહેલેથી જ અભોક્તાપણું
સાધતાં સાધતાં ત્યાં પૂરું થઈ ગયું છે. છતાં મુનિને વસ્ત્રની વૃત્તિ કે કેવળીભગવાનને આહાર ઈત્યાદિ જે
માને છે તેને ખબર નથી કે કઈ ભૂમિકાએ કેવું અભોક્તાપણું પ્રગટે! અને પોતાની દશામાં પણ જરાય
અભોક્તાપણું તેને થયું નથી.
જ્ઞાનાનંદ–શરીર ક્ષીણ થઈ ગયું.....માટે ભાઈ! હવે તે વિકારનો ભોગવટો કરવામાં રાજી ન થા, ને તારા
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને સંભાળ. વિકારનો ભોક્તા થવામાં તારું આનંદશરીર હણાય છે, માટે તે ભોગવટો છોડ; વિકાર
તારા જ્ઞાનસ્વભાવથી જુદા છે, તેને ભોગવવાનો તારો સ્વભાવ નથી. માટે અંતરમાં લક્ષ કરીને તારા
જ્ઞાયકસ્વભાવના અતીન્દ્રિય આનંદનો ભોગવટો કર.
રાજપદ કે પ્રધાનપદ તે તો બધું ધૂળધાણી જેવું છે, તેમાં કાંઈ આત્માનું હિત નથી, તે ખરેખર આત્માનું પદ નથી;
છતાં તેને માટે કેટલા ઝાંવા નાંખે છે! જો અંર્તદ્રષ્ટિથી આત્માને રાજી કરીને તેનો મત મેળવે તો ત્રણ લોકમાં
પ્રધાન–ઉત્કૃષ્ટ એવું સિદ્ધપદ મળે. આત્માનો મત કઈ રીતે મળે? જેવો આત્માનો સ્વભાવ છે તેવો અભિપ્રાયમાં–
મતિમાં લ્યે તો આત્માનો મત મળે. પણ જેવો સ્વભાવ છે તેવો ન માનતાં તેનાથી વિરુદ્ધ માને તો તેને
આત્માનો મત મળે નહિ, ને તેને સિદ્ધપદ થાય નહિ. એકલા વિકારને જ ભોગવવા ઉપર જેની દ્રષ્ટિ છે તેની
મતિમાં આત્મા આવ્યો જ નથી, એટલે આત્માનો મત તેનાથી વિરુદ્ધ છે, તે જીવ મિથ્યામતિથી સંસારમાં રખડે
છે; એક સમયના વિકારના ભોગવટાથી રહિત આખો જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ હું છું–એમ અંર્તસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરતાં
જે સમ્યક્મતિ થઈ તેમાં આત્મા આવ્યો છે, તેને આત્માનો મત મળ્યો એટલે કે સમ્યક્દર્શન થયું, અને તેના
ફળમાં ત્રિલોકપૂજ્ય એવું સિદ્ધપદ તેને મળશે.