મારા આત્માને ધર્મ કરવા માટે પરસંયોગની જરૂર પડે એવી જે પરાધીનતાની બુદ્ધિ તે જ ગુલામી છે, ને એવા
પરાધીનબુદ્ધિવાળા ગુલામને ધર્મ થતો નથી; કેમકે તેણે પોતાના આત્માને સ્વતંત્ર ન માન્યો પણ દેશ વગેરે
પરસંયોગોનો ગુલામ માન્યો. જ્ઞાની તો જાણે છે કે હું તો જ્ઞાયકસ્વભાવ છું, હું સંયોગનો ગુલામ નથી, મારો ધર્મ
સંયોગોને આધીન નથી પણ જ્ઞાયક–સ્વભાવના આધારે જ મારો ધર્મ છે. દેશ ગરીબ કે પરાધીન હોય તો હું
મારા આત્માનો ધર્મ ન કરી શકું એવી પરાધીનતા મારામાં નથી. દેશ સ્વાધીન હો કે પરાધીન, ગમે ત્યારે પણ
મારા જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે હું મારા આત્માનો ધર્મ (સમ્યક્–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર) કરી શકું છું. ખરેખર તો
અનંત ગુણોની વસતીથી ભરેલો અસંખ્યપ્રદેશી આત્મા જ મારો સ્વ–દેશ છે, એનાથી બહારનો બીજો દેશ મારો
નથી, તે તો મારા માટે પર–દેશ છે. અહીં તો કહે છે કે વિકારી ભાવ પણ જ્ઞાયકસ્વભાવી આત્માથી પર છે, તેને
પણ ભોગવવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી, તો પછી લક્ષ્મી વગેરે બહારના પદાર્થોની શી વાત?
પરિણામ કાંઈક ઘટાડે ને કાંઈક વૈરાગ્ય પરિણામ કરે–તે માટે ત્યાં ઉપદેશ છે.–પરંતુ એટલા માત્રથી કાંઈ ધર્મ
થઈ જાય–એમ ત્યાં નથી બતાવવું. અહીં તો આત્માને ધર્મ કેમ થાય તેની વાત છે, એટલે આત્માનો મૂળસ્વભાવ
શું છે તે બતાવે છે. આત્મા પરનો અભોક્તા છે એ વાત લક્ષમાં રાખીને ત્યાં નિમિત્તથી ઉપદેશ છે–એમ સમજવું.
થઈ જશે!” પણ અરે ભાઈ! કોણ મરે? આ શરીર તો તારાથી જુદું જ અત્યારે છે, શરીરના રોગનો ભોગવટો
તને નથી, માટે શરીરબુદ્ધિ છોડ, ને અવિનાશી ચૈતન્યસ્વભાવને લક્ષમાં લે, તો તને મરણની બીક ટળી જાય. દેહ
છૂટે તેથી કાંઈ આત્મા મરી જતો નથી. શું સૂર્ય મરે છે? ચંદ્ર મરે છે? નક્ષત્રો મરે છે? જગતમાં પરમાણુ મરે છે?
જીવ મરે છે?–એ કોઈનું મરણ થતું નથી. જગતમાં અનાદિથી જેટલા જીવો છે ને જેટલા પરમાણુઓ છે તેટલા ને
તેટલા જ સદાય રહે છે, તેમાંથી એક પણ જીવ કે એક પણ પરમાણુ કદી ઓછો થતો જ નથી. આત્મા ત્રિકાળ
પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવે જીવતો જ છે; વિકાર એક ક્ષણ પૂરતો જ છે, તેનું બીજી ક્ષણે મરણ (અભાવ) થઈ જાય
છે. માટે તે વિકારના અનુભવની બુદ્ધિ છોડ ને આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવનો અનુભવ કર, તો મરણ રહિત એવી
સિદ્ધદશા પ્રગટે. આ સિવાય વિકારના ભોગવટાની ઊંધી દ્રષ્ટિમાં તો અનંત મરણ કરાવવાની તાકાત પડી છે.
કાળકૂળ સર્પનું ઝેર તો એકવાર મરણ કરે (–અને તે પણ આયુષ્ય ખૂટ્યું હોય તો), પરંતુ ઊંધી દ્રષ્ટિરૂપ
મિથ્યાત્વનું ઝેર તો સંસારમાં અનંત મરણ કરાવે છે. માટે હે જીવ! અનંત ચૈતન્યશક્તિથી ભરેલા તારા
અમૃતસ્વરૂપ આત્માને ઓળખીને તેના અનુભવનો ઉદ્યમ કર, તે જ અનંત મરણથી આત્માને ઉગારનાર છે.
નથી, તારા આત્મામાં અભોક્તાસ્વભાવ છે કે ચિંતાના પરિણામને તે ન ભોગવે........માટે તું મૂંઝા
નહીં.......ચિંતાના અભોક્તા એવા તારા જ્ઞાયકસ્વભાવને લક્ષમાં લે. જ્ઞાનસ્વભાવના લક્ષે તને જ્ઞાતાપરિણામના
અનાકુળ આનંદનું વેદન થશે, તે આનંદના જ ભોક્તા થવાનો તારો સ્વભાવ છે. જ્ઞાનીને ય કોઈ વાર
ચિંતાપરિણામ થાય, પણ આવા આનંદસ્વભાવના વેદનની અધિકતામાં તેમને ચિંતાની અધિકતા