ભાઈ! જો આત્મા ન હોય તો આ ઈન્દ્રિયો ક્યાંથી જાણે? માટે જે જાણપણું પ્રવર્તે છે તે આત્માની સત્તાવડે જાણ.
–એ રીતે આત્માનું હોવાપણું ત્યાં સિદ્ધ કર્યું છે. અને અહીં તો જે આત્માના અસ્તિત્વને માને છે પણ તેના
વાસ્તવિક સ્વરૂપને નથી જાણતો ને પરનો કર્તા માને છે, તેને આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ ઓળખાવવું છે. ભાઈ,
તારો આત્મા સ્થિર સ્વભાવી છે, તારા આત્માના પ્રદેશોમાં જે પરિસ્પંદન થાય તે પણ તારો સ્વભાવ નથી, તો
પછી તારાથી અત્યંત જુદા એવા જડ પદાર્થોને તારો આત્મા ચલાવે એ વાત તો ક્યાં રહી? પ્રદેશોનું કંપન તો
તારી પર્યાયમાં છે, પરંતુ પરને હાલવવાનું તો તારી પર્યાયમાં પણ નથી.
ટાળીને નિષ્કંપદશા પ્રગટે છે તેને અહીં નિષ્ક્રિયપણું કહ્યું છે.
ઉત્તર:– પ્રદેશોના કંપનરૂપ ક્રિયા આત્માનો સ્વભાવ નથી તે અપેક્ષાએ તો આત્મા નિષ્ક્રિય છે; પણ
પ્રતિમા થઈ ગયા છે, તેવો જ આત્માનો સ્વભાવ છે.
નથી, દરિયો તો અંદરથી ઊછાળા મારતો મેલને બહાર કાઢી નાખે છે, તેમ આ આત્મા અનંત શક્તિઓથી
ઊછળતો ચૈતન્ય દરિયો છે. હે જીવ! અંતરમાં અનંત શુદ્ધ શક્તિઓથી ભરચક ચૈતન્ય–સમુદ્ર ઊછળી રહ્યો છે
તેને તો જો! અનંત શક્તિથી ઊછળતા ચૈતન્ય સમુદ્રને તો જે દેખતો નથી ને કાંઠાના મેલની માફક પર્યાયના
ક્ષણિક વિકારને જ દેખે છે ને તેને જ આત્મા માને છે તે જીવ લોકોત્તર મૂર્ખ એટલે કે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. અરે મૂઢ!
તારા આત્માનો સ્વભાવ તો અનંત શક્તિઓના નિર્મળ પરિણમનરૂપે ઊછળીને વિકારને બહાર કાઢી
નાંખવાનો છે, માટે અંતર્મુખ નજર કરીને આખા ચૈતન્ય દરિયાને દેખ, ને પર્યાય બુદ્ધિ છોડ. શાંતિનો દરિયો
તારા આત્મસ્વભાવમાં ભર્યો છે, તેમાં દ્રષ્ટિ કર તો તને શાંતિનું વેદન થાય, એના સિવાય બીજે ક્યાંયથી તને
શાંતિનું વેદન થાય તેમ નથી.
ભગવાન આત્મા બતાવવો છે. લોકો કહે છે કે અમુક નેતા તો પગના ધમધમાટથી ધરતીને ધુ્રજાવે છે. –પણ એ
તો બધું દેહનું અભિમાન છે, અહીં તો કહે છે કે ભાઈ! તારો આત્મા દેહથી તો જુદો ને ત્રિકાળ ધ્રૂજારા વગરનો
સ્થિર–નિષ્ક્રિય છે, તો તે પરને કંપાવે એ વાત ક્યાં રહી? માટે તારા આત્માના સ્વભાવ સામે જો... તો તારી
અનંત શક્તિઓનું શુદ્ધ પરિણમન ઊછળતાં પર્યાયમાંથી કંપન પણ છૂટીને સાદિ–અનંત અકંપ એવી સિદ્ધદશા
પ્રગટશે.