: પોષ: ૨૪૮૩ આત્મધર્મ : ૧૩ :
અસંખ્ય પ્રદેશ એટલા ને એટલા રહીને, સંસાર અવસ્થામાં જીવની આકૃતિમાં સંકોચ–વિકાસ થયા કરે
છે, પણ મુક્તિ થયા પછી સિદ્ધદશાના પહેલા સમયે જેવો આકાર હોય તેવો આકાર સદાય રહે છે, પછી ત્યાં
સંકોચ–વિકાસ થતો નથી. અહીં ‘ચરમશરીરથી કિંચિત્ ન્યૂન આકારે અવસ્થિત’ એવા અસંખ્ય પ્રદેશીપણાને
નિયતપ્રદેશત્વ શક્તિનું લક્ષણ કહ્યું, ચરમશરીર તો મોક્ષગામીને જ હોય; એટલે મોક્ષગામી જીવની વાત લીધી.
જે જીવ આત્માની શક્તિ તરફ વળ્યો છે તે અલ્પકાળમાં જ ચરમશરીરી થઈને અશરીરી–સિદ્ધ થઈ જશે.
પ્રશ્ન:– સિદ્ધદશામાં આકાર હોય?
ઉત્તર:– હા; જીવના અસંખ્ય પ્રદેશો છે તેનો સિદ્ધદશામાં પણ આકાર હોય છે.
પ્રશ્ન:– સિદ્ધદશામાં જીવનો કેવો આકાર હોય?
ઉત્તર:– ચરમશરીરથી કિંચિત્ ન્યૂન, એટલે કે મોક્ષદશા પહેલાંનું જે છેલ્લું શરીર હતું તે શરીરના
આકારથી જરાક ઓછા માપનો આકાર સિદ્ધદશામાં હોય છે. અહીં ‘ચરમશરીરથી કિંચિત્ ન્યૂન’ કહ્યું છે, તેને
બદલે ચરમશરીરથી ત્રીજા ભાગે ન્યૂન કેટલાક માને છે તેમની માન્યતા બરાબર નથી. શરીરના કેશ–નખ વગેરે
કેટલાક ભાગમાં આત્મપ્રદેશો નથી–તે બાદ કરીને કિંચિત્ન્યૂન આકાર કહેવાય છે.
બધાય સિદ્ધભગવંતોને જ્ઞાન સરખું, આનંદ સરખો, પ્રભુતા સરખી, આત્મપ્રદેશોની સંખ્યા સરખી, પરંતુ
આકાર એક સરખો જ બધાયનો હોય–એવો નિયમ નથી. જો કે એકસરખા આકારવાળા પણ અનંતા સિદ્ધ છે,
છતાં બધાય સિદ્ધનો આકાર એકસરખો જ હોતો નથી; કોઈનો આકાર મોટો હોય, કોઈનો નાનો હોય; જેમકે
બાહુબલી ભગવાન પરમ ધનુષ ઊંચા હતા ને મહાવીર ભગવાન ૧ ધનુષ ઊંચા હતા, સિદ્ધદશામાં પણ તેમનો
આકાર તે પ્રકારે જુદો જુદો જ છે.
પ્રશ્ન:– સિદ્ધ ભગવાન તો બધાય સરખા, છતાં ત્યાંય મોટા–નાનાપણું?
ઉત્તર:– એ તો એમ બતાવે છે કે આકારના મોટા–નાનાપણા સાથે જ્ઞાન–આનંદનું માપ નથી. સવા–
પાંચસો ધનુષનો મોટો આકાર હોય માટે તેને જ્ઞાન–આનંદ વધારે, ને એક ધનુષ જેવડો આકાર હોય માટે તેને
જ્ઞાનઆનંદ ઓછા–એમ નથી. પ્રદેશો તો બંનેના સરખા જ છે. કોઈ જીવનો આકાર નાનો હોય છતાં બુદ્ધિ ઉગ્ર
પણ હોય, ને કોઈ જીવનો આકાર મોટો ભેંસ જેવો હોય છતાં બુદ્ધિ અલ્પ પણ હોય; કેમકે જ્ઞાન વગેરે ગુણનું
કાર્ય જુદું છે, ને પ્રદેશોના આકારની રચના થવાનું કાર્ય જુદું છે. ઓછી અવગાહના હોય તેથી કાંઈ આત્માની
શક્તિઓ કે પ્રદેશો ઓછા થઈ જતા નથી, ને ઓછી અવગાહનાને કારણે કાંઈ આત્માના પરિપૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદ
કે પ્રભુતાને બાધા આવતી નથી, તેથી મુક્તદશા થતાં આત્માનો આકાર સર્વવ્યાપક થઈ જાય–એવું કાંઈ નથી.
જેની દ્રષ્ટિમાં આત્માની સ્વભાવશક્તિનો મહિમા ન આવ્યો તેની દ્રષ્ટિ બાહ્યક્ષેત્ર ઉપર ગઈ, એટલે
બાહ્યમાં ક્ષેત્રની વિશાળતાથી (સર્વવ્યાપકપણાથી) આત્માનો મહિમા કલ્પ્યો, પણ આ શરીરપ્રમાણ મારા
આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશમાં જ મારી અનંતશક્તિથી પરિપૂર્ણ પ્રભુતા ભરી છે. એનો વિશ્વાસ ન આવ્યો. એટલે
આત્માને શરીરપ્રમાણ ન માનતાં સર્વવ્યાપક માને છે તેને આત્માના સ્વભાવની ખબર નથી, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે
એમ જાણવું.
અહો, આત્માની એકેક શક્તિના, વર્ણનમાં કેટલી સ્પષ્ટતા ભરી છે! આવી નિજશક્તિને ઓળખે તો
અંતરમાં ભગવાન આત્માનો પ્રસિદ્ધ અનુભવ થયા વિના રહે નહીં.
આત્માની શક્તિ શું તેના સ્વભાવની પ્રતીત કરીને તેના અનુભવમાં લીન થવું તે ધર્મ છે. આત્મા
અસંખ્ય ચૈતન્ય પ્રદેશોનો પિંડ છે, ને તેમાં જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણો છે. આત્મામાં પ્રદેશોની સંખ્યા થોડી છે ને
ગુણોની સંખ્યા અનંતી છે. પ્રદેશ અપેક્ષાએ જે એક અંશ છે તે બીજે ઠેકાણે નથી, એવા અસંખ્ય અંશોરૂપ
આત્માનું સ્વક્ષેત્ર છે. આત્મામાં અનંતગુણો છે તે દરેક ગુણ તો અસંખ્ય પ્રદેશમાં વ્યાપીને રહેલો છે, પણ
આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશોમાંથી એક પ્રદેશ બધા પ્રદેશમાં વ્યાપતો