: ૧૬ : આત્મધર્મ ચૈત્ર : ૨૪૮૩
સમ્યક્ત્વના મહિમાસૂચક પ્રશ્નોત્તર
પ્રશ્ન:– જીવને અનાદિકાળથી દુર્લભ શું છે?
ઉત્તર:– કાળ અનાદિ છે, જીવ પણ અનાદિ છે અને ભવસમુદ્ર પણ અનાદિ છે; પરંતુ અનાદિકાળથી
ભવસમુદ્રમાં રખડતા આ જીવે બે વસ્તુ કદી પ્રાપ્ત કરી નથી–એક તો શ્રી જિનસ્વામી અને બીજું સમ્યક્ત્વ. તેથી
તે દુર્લભ છે. (–પરમાત્મપ્રકાશ: ૨–૧૪૩)
પ્રશ્ન:– જ્ઞાન અને ચારિત્રની શોભા શેનાથી છે?
ઉત્તર:– વિશેષ જ્ઞાન કે ચારિત્ર ન હોવા છતાં, જો એકલું માત્ર સમ્યગ્દર્શન જ હોય તો પણ તે પ્રશંસનીય
છે. પરંતુ મિથ્યાત્વરૂપી ઝેરથી દુષિત થયેલા જ્ઞાન કે ચારિત્ર પ્રશંસનીય નથી. (–જ્ઞાનાર્ણવ ૬–૫૫)
પ્રશ્ન:– શું એકલું પ્રશંસનીય છે?
ઉત્તર:– વિશેષ જ્ઞાન–ચારિત્ર ન હોય તોપણ, એકલું સમ્યગ્દર્શન પણ પ્રશંસનીય છે.
પ્રશ્ન:– કયા જ્ઞાન અને ચારિત્ર પ્રશંસનીય નથી?
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શન વિના, મિથ્યાત્વરૂપી ઝેરથી દુષિત થયેલા જ્ઞાન કે ચારિત્ર પ્રશંસનીય નથી.
પ્રશ્ન:– ભવકલેશનો ભાર હળવો કરવાનું ઔષધ શું છે?
ઉત્તર:– સૂત્રજ્ઞ આચાર્યદેવોએ કહ્યું છે કે, અતિ અલ્પ યમ–નિયમ–તપ વગેરે હોય તોપણ, જો તે
સમ્યગ્દર્શન સહિત હોય તો ભવસમુદ્રના કલેશના ભારને હળવો કરવાની તે ઔષધિ છે.
(–જ્ઞાનાર્ણવ ૬–૫૬)
પ્રશ્ન:– કોણ મુક્ત છે?
ઉત્તર:– શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે જેને દર્શનની વિશુદ્ધિ થઈ ગઈ છે તે પવિત્ર આત્મા મુક્ત જ છે એમ
અમે માનીએ છીએ; કેમકે દર્શનશુદ્ધિને જ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ માનવામાં આવ્યું છે. (–જ્ઞાનાર્ણવ ૬–૫૭)
પ્રશ્ન:– શેના વિના જીવ મુક્તિ નથી પામતો?
ઉત્તર:– જેઓ જ્ઞાન અને ચારિત્રના પાલનમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે એવા જીવો પણ, આ જગતમાં
સમ્યગ્દર્શન વગર મોક્ષને પામી શકતા નથી. (–જ્ઞાનાર્ણવ ૬–૫૮)
પ્રશ્ન:– આ શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવને કોણ નથી પામી શક્યા?
ઉત્તર:– આ પોતાનો શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવ ભેદજ્ઞાન વગર કદી ક્યાંય કોઈપણ તપસ્વી કે શાસ્ત્રજ્ઞ પામી
શક્યા નથી; ભેદજ્ઞાનથી જ શુદ્ધચૈતન્ય સ્વભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. (–તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી ૮–૧૧)
પ્રશ્ન:– કર્મસમૂહનો ક્ષણમાત્રમાં ક્ષય કોણ કરે છે?
ઉત્તર:– ભેદ વિજ્ઞાની મહાત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપના પ્રતિઘાતક એવા કર્મોના સમૂહનો ક્ષણમાત્રમાં ક્ષય કરી
નાંખે છે; કેવી રીતે? –કે જેવી રીતે અગ્નિ ઘાસના ઢગલાને ક્ષણ માત્રમાં ભસ્મ કરી નાંખે છે તેવી રીતે.
(–તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી ૮–૧૨)
પ્રશ્ન:– મોક્ષાર્થી જીવે અત્યંત ભાવવાયોગ્ય શું છે?
ઉત્તર:– સંવર તથા નિર્જરા સાક્ષાત્ પોતાના આત્માના જ્ઞાનથી થાય છે, અને આત્મજ્ઞાન ભેદજ્ઞાનથી
થાય છે, માટે મોક્ષાર્થી જીવોએ તે ભેદજ્ઞાન અત્યંત ભાવવા યોગ્ય છે. (–તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી ૮–૧૪)
ભેદજ્ઞાનથી શુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે અને શુદ્ધઆત્મતત્ત્વની પ્રાપ્તિથી સાક્ષાત્ સંવર સંપ્રાપ્ત થાય છે;
માટે તે ભેદવિજ્ઞાન અત્યંત ભાવનીય છે. (–સમયસાર, કળશ ૧૨૯)
પ્રશ્ન:– મનુષ્ય હોવા છતાં પશુ જેવો કોણ છે?
ઉત્તર:– “नरत्वेऽपि पशुयन्ते मिथ्यात्वग्रस्तचेतः सः” –જેનું ચિત મિથ્યાત્વથી ઘેરાયેલું છે એવો
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ, મનુષ્યપણું હોવા છતાં પણ પશુ સમાન હિત–અહિતના વિવેક રહિત અવિવેકી આચરણ કરતો
હોવાથી પશુ છે. (–સાગારધર્મામૂત–૪)