આંબા જેવો મીઠો થઈ જતો નથી; ભિન્ન ભિન્ન અનેક જ્ઞેયોને જાણવા છતાં પોતે તો પોતાના જ્ઞાનધર્મરૂપે જ રહે
છે. અજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનધર્મને ભૂલીને, જે જે પરજ્ઞેયોને જાણે તેને જ પોતાનું સ્વરૂપ માની લ્યે છે.
પોતાની અવસ્થામાં ક્ષણે ક્ષણે અનાદિથી રાગાદિ કરતો આવે છે છતાં આત્માનો સ્વભાવ રાગમય થઈ ગયો
નથી. ઘડીકમાં રાગ, ઘડીકમાં દ્વેષ, ઘડીકમાં હર્ષ ને ઘડીકમાં ગમગીની, ઘડીકમાં અશુભ ને ઘડીકમાં શુભ–એમ
અનાદિકાળથી જુદા જુદા વિકારીભાવો બદલાયા કરે છે, એક ને એક વિકારીભાવ સળંગપણે રહેતા નથી, પણ
આત્મા પોતાના અનંતધર્મો સહિત સળંગપણે અનાદિ–અનંત એકરૂપ વર્તે છે, માટે વિકાર તેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ
નથી. અનંતધર્મોમાં વ્યાપવાપણું ત્રિકાળ છે તે જ વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે. આવા સ્વરૂપને ઓળખે તો પર્યાયમાંથી
રાગાદિનું વ્યાપવાપણું છૂટી જાય ને નિર્મળતા વ્યાપે.
વેદન છે. “મારા આત્મા સદાય દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર–આનંદ વગેરે મારા નિજધર્મોમાં જ રહેલો છે” એમ શ્રદ્ધા
કરે તેને દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર–આનંદ વગેરે બધાય ધર્મોનું શુદ્ધ પરિણમન થયા વિના રહે નહિ.
આત્મા કદી બહાર રહેતો નથી. આત્મા શરીરમાં તો નથી રહ્યો, પણ એકલા રાગાદિમાં રહે તેને પણ ખરેખર
આત્મા કહેતા નથી. આત્મા તો પોતાના અનંતધર્મો અને તેની નિર્મળ પર્યાયોમાં રહેનાર છે. આવા સ્વરૂપે
ઓળખે તો જ આત્માને ઓળખ્યો છે.
સાત ધાતુનું ઢીંગલું છે, ને આ ભગવાન આત્મા તો ચૈતન્યધાતુનો પિંડ છે. એકબીજાના સંયોગમાં રહ્યા તેથી
આત્મા શરીરમાં રહ્યો એમ લોકો બોલે છે, પણ ખરેખર તો અત્યારે પણ આત્મા પોતાના ગુણ–પર્યાયરૂપ
ધર્મોમાં જ રહ્યો છે. પોતાના ધર્મોને આત્મા કદી પણ છોડતો નથી, ને શરીરાદિને આત્મા કદી પણ ગ્રહતો નથી.
આત્મા કાંઈ અચેતન નથી, આત્મા તો ચૈતન્યમૂર્તિ છે. અચેતન–શરીરમાં ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા કેમ રહે? આત્મા
તો પોતાના ચૈતન્યધર્મમાં જ રહ્યો છે. અહો, દેહ અને આત્માનું આવું સ્પષ્ટ ભિન્નપણું હોવા છતાં, મોહને લીધે
અજ્ઞાની જીવને તેની ભિન્નતા દેખાતી નથી.
પ્રભુના પુત્ર બાહુબલિકુમાર પણ કામદેવ હતા, તેમને દેહથી ભિન્ન ચિદાનંદસ્વરૂપી આત્માનું ભાન હતું, છ ખંડમાં
રૂપાળું શરીર હોવા છતાં તે શરીરમાં આત્મબુદ્ધિ સ્વપ્નેય તેમને ન હતી, જેમ થાંભલાથી આત્મા જુદો છે તેમ
દેહથી પણ આત્માને અત્યંત જુદો જાણતા હતા; અમારો આત્મા આ રૂપાળા દેહમાં રહ્યો છે–એવી બુદ્ધિ સ્વપ્ને
પણ ન હતી, આત્માના સ્વધર્મના ભાનમાં દેહાદિથી તો ઉદાસ–ઉદાસ હતા, સ્વપ્નેય તેમાં સુખ ભાસતું ન હતું.
જેમ કોઈ મુસાફર રસ્તા ઉપરથી જતો હોય ત્યાં એક પછી એક ઝાડની છાયામાંથી પસાર થતો જાય છે, પણ હું
આ ઝાડની છાયારૂપે થઈ ગયો–એવી કલ્પના તેને થતી નથી; આંબા, અશોક, ચંપા, જાંબુડા, દ્રાક્ષ, સોપારી,
નાળિયેરી