થયો ત્યાં ધર્મીને સંદેહ કે ભય ક્યાંથી હોય? મારું જ્ઞાનસ્વરૂપ જે મેં પ્રતીતમાં લીધું છે તે કદી અન્યથા થવાનું નથી.
જગતમાં કોઈ સંયોગનું એવું સામર્થ્ય નથી કે મારા જ્ઞાનસ્વરૂપને અન્યથા કરી શકે.–આવી સ્વભાવની નિઃશંકતાને
લીધે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નિર્ભય હોય છે. હવે, સમકિતીને સાત ભય હોતા નથી–એ વાત આચાર્યદેવ છ કલશ દ્વારા અદ્ભુત
રીતે સમજાવે છેઃ
श्चिल्लोकं स्वयमेव केवलमयं यल्लोकयत्येककः ।
लोकोऽयं न तवापरस्तदपरस्तस्यास्ति तद्भीः कुतो
निश्शंकः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विंदति ।। १५५।।
આત્માનો લોક છે; તેનાથી ભિન્ન બીજો કોઈ આ લોક કે પરલોક મારો નથી.–આ રીતે જ્ઞાની તો નિરંતર નિઃશંકપણે
પોતાના આત્માને સહજજ્ઞાનસ્વરૂપે જ અનુભવે છે, ત્યાં તેને આ લોક કે પરલોક સંબંધી ભય ક્યાંથી હોય?
સદા આત્મા સાથે શાશ્વત રહે છે ને બીજાના સંબંધ વગરનો તે એકલો છે, આત્મા પોતે અંતર્મુખ થઈને એકલો જ
(કોઈ મન–વાણી–દેહાદિની મદદ વિના જ) પોતાને અંતરમાં અવલોકે છે, તેથી પોતે જ પોતાનો લોક છે; ને આત્માનું
ચૈતન્યસ્વરૂપ સદા વ્યક્ત છે. આ રીતે ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને જ પોતાનો લોક જાણતા હોવાથી ધર્માત્માને લોકસંબંધી
ભય હોતો નથી. અહો! હું તો જ્ઞાયક છું. જ્ઞાનસ્વરૂપમાં જ મારું સર્વસ્વ છે, જ્ઞાનસ્વરૂપથી બાહ્ય મારું કોઈ છે જ નહિ,
એમ ધર્મી જાણે છે, માટે દેહાદિ સામગ્રીનું શું થશે? એવો ભય ધર્માત્માને હોતો નથી. હું મારી અંતરની સામગ્રીથી
પરિપૂર્ણ છું, બહારની સામગ્રી મારી નથી–એવા અનુભવની નિઃશંકતામાં ધર્માત્માને આ લોક કે પરલોકનો ભય હોતો
નથી ‘આ જગતમાં મારું કોણ? પરભવમાં મારું શું થશે? હું ક્યાં જઈશ?’ એવો સંદેહ કે ભય ધર્માત્માને થતો નથી.
હું ચૈતન્યસ્વરૂપ છું ને પરભવમાં પણ હું જ્ઞાનસ્વરૂપે જ રહીશ, જ્ઞાનસ્વરૂપ જ મારો પર–લોક (ઉત્કૃષ્ટ વસ્તુ) છે.
આવી જ્ઞાનસ્વરૂપની નિઃશંકતામાં ધર્મીને બીજી શંકા થતી નથી, ને શંકા નહિ હોવાથી ભય પણ થતો નથી.
અનુભવમાં ધર્માત્માને આ લોક કે પરલોક સંબંધી ભય હોતો નથી.
ઃ ૧૦ઃ