અનેકાન્તમૂર્તિ ભગવાન આત્માની
[૨૯–૩૦] તત્ત્વશક્તિ અને અતત્ત્વશક્તિ
તદ્રૂપપણું અને અતદ્રૂપપણું એવા બે વિરુદ્ધ ધર્મો આત્મામાં છે એ વાત ૨૮ મી શક્તિમાં કરી; હવે ૨૯ અને
૩૦ મી શક્તિમાં તે બંનેનું કાર્ય બતાવે છે. “તદ્રૂપ ભવનરૂપ એવી તત્ત્વશક્તિ છે.” અને “અતદ્રૂપ ભવનરૂપ એવી
અતત્ત્વશક્તિ છે.” જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા સ્વયમેવ આવી શક્તિવાળો છે.
ભવનરૂપ એટલે રહેવારૂપ અથવા પરિણમવારૂપ; જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા પોતાના ચેતન સ્વભાવપણે જ રહીને
પરિણમે છે, પણ જડરૂપે થતો નથી. આ રીતે, ચેતનસ્વભાવપણે જ રહેવારૂપ શક્તિ તે તત્ત્વશક્તિ છે, અને ચેતન
મટીને જડરૂપ ન થવારૂપ શક્તિ તે અતત્ત્વશક્તિ છે. આવી બંને શક્તિ આત્મામાં ત્રિકાળ છે. આત્મા જ્ઞાનમાત્ર છે
એમ કહેતાં તેમાં આ બંને શક્તિઓ પણ ભેગી આવી જ જાય છે.
આત્મામાં પોતાના જ્ઞાનાદિ સ્વરૂપે થવાની શક્તિ છે, પણ પરરૂપે થવાની શક્તિ નથી, પરરૂપે ન થવાની
શક્તિ છે. અને ખરેખર શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યમાં તો પુણ્ય–પાપરૂપે પરિણમવાની પણ શક્તિ નથી, પુણ્ય–પાપથી અતદ્રુપ
રહેવાની તેની શક્તિ છે. જો ત્રિકાળી સ્વભાવ એક સમયના વિકારમાં તદ્રુપ થઈ જાય તો તે વિકાર ટળી શકે જ
નહિ, અથવા તો વિકાર ટળતાં આખા સ્વભાવનો જ નાશ થઈ જાય, માટે ત્રિકાળ શુધ્ધસ્વભાવને વિકાર સાથે
તદ્રૂપતા નથી. સમયસારની છઠ્ઠી ગાથામાં પણ કહ્યું છે કે–શુદ્ધ દ્રવ્યના સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જોતાં જ્ઞાયકભાવ શુભાશુભ
વિકારરૂપે પરિણમતો નથી. આત્માની શક્તિઓમાં વિકારરૂપે પરિણમવાનો પણ સ્વભાવ નથી તો પછી આત્મા
દેહાદિનું કરવારૂપે પરિણમે, એ વાત તો ક્યાંથી હોય? વિકાર તે ત્રિકાળી શક્તિનો ભાવ નથી પણ ક્ષણિક પર્યાયનો
ભાવ છે.
આત્મામાં અનંત શક્તિઓ હોવા છતાં તેમાં એવી કોઈ શક્તિ નથી કે પરને કરે કે વિકારને ઊપજાવે, હા,
પરરૂપ કે વિકારરૂપ ન પરિણમે એવી તેની અતત્ત્વશક્તિ છે, ને સ્વભાવરૂપે પરિણમે એવી તત્ત્વ શક્તિ છે.
અહીં તો અનેકાન્તસ્વભાવી આત્મતત્ત્વ બતાવવું છે, આત્માનો સ્વભાવ બતાવવો છે, આત્માની શક્તિઓ
બતાવવી છે, એટલે અશુદ્ધતા તેમાં ન આવે. જો કે રાગ–દ્ધેષ, દુઃખ વગેરે વિકાર છે તે આત્માની જ એક
ઃ ૧૪ઃ આત્મધર્મઃ ૧૬૬