પોતાનો અજ્ઞાનભાવ જ બંધનું કારણ છે. જ્ઞાની તો પોતાના જ્ઞાનભાવ રૂપે જ પરિણમતા હોવાથી તેને
બંધન થતું નથી; અને અજ્ઞાની પોતાના અજ્ઞાન ભાવરૂપે પરિણમતો હોવાથી તેને બંધન થાય છે. જ્ઞાની
અને અજ્ઞાનીના અંતર–પરિણમનનું મોટું અંતર પૂ. ગુરુદેવે આ પ્રવચનમાં ઓળખાવ્યું છે.
જ્ઞાનભાવપણે જ પરિણમે છે. અલ્પરાગાદિ થાય તેમાં તન્મયપણે પરિણમતા નથી. આવા જ્ઞાની ધર્માત્મા
બાહ્યભોગોપભોગની સામગ્રી વચ્ચે વર્તતા હોય ત્યારે પણ અજ્ઞાનજનિત બંધન તેને થતું નથી સંયોગો જ્ઞાનીને
અજ્ઞાનરૂપ પરિણમાવી શકતા નથી, તેથી સંયોગના કારણે બંધન થતું નથી. અજ્ઞાની તે સંયોગના પ્રસંગ વખતે
જ્ઞાનને ભૂલીને પર સાથે એકતાબુદ્ધિથી, રાગમાં લીન થઈને અજ્ઞાનભાવપણે પરિણમે છે. તેથી તેને પોતાના
અજ્ઞાનભાવને લીધે બંધન થાય છે.
અર્થાત્ કાળીવસ્તુ ખાવાથી શંખ કાળો થઈ જતો નથી; તેમ ઉજ્જવળ જ્ઞાનભાવરૂપે પરિણમતા જ્ઞાની પરસંયોગમાં
ઉભેલા દેખાય તોપણ તે પરદ્રવ્ય તેના જ્ઞાનને અજ્ઞાનરૂપ કરી શકતું નથી; કેમ કે કોઈ પણ દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને નિમિત્ત
થઈ ને પરભાવસ્વરૂપે પરિણમાવી શકતું નથી, અને પરદ્રવ્યથી લાભ–નુકશાન માનનારો અજ્ઞાની જીવ ભગવાનનું
નામ લેતો હોય ત્યારે પણ તેના અજ્ઞાનભાવને લીધે તેને બંધન જ થાય છે; તે સ્વયં અપરાધી હોવાથી બંધાય છે.
રાગાદિથી ધર્મ માનનારો મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ કદાચિત પૂંજણી લઈને પરજીવની દયાના શુભ પરિણામમાં વર્તતો હોય તો
પણ તે વખતેય પોતાના અજ્ઞાનભાવને લીધે તેને બંધન જ થાય છે. પરની ક્રિયા મારી એમ માનીને રાગમાં
લીનપણે વર્તતો હોવાથી અજ્ઞાની ક્ષણે ક્ષણે બંધાય છે; ને જ્ઞાની તો જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપમાં એકત્વપણે વર્તતા થકા ક્ષણે
ક્ષણે કર્મોથી છૂટતા જ જાય છે.
પરિણમતા થકા કર્મોથી છૂટતા જ જાય છે. એ જ્ઞાનભાવની ઓળખાણ અજ્ઞાનીને નથી. સંયોગ ઘટયા માટે બંધન
ઘટયું અને સંયોગ વધ્યા માટે બંધન વધ્યું એમ અજ્ઞાનીઓ જ બાહ્યદ્રષ્ટિથી દેખે છે, પણ વસ્તુ સ્થિતિ એમ નથી.
અંતર્મુખ થઈને જ્ઞાનરૂપે પરિણમતા જ્ઞાનીને અજ્ઞાનરૂપ કરવા કોઈ પરદ્રવ્યની તાકાત નથી; અને સ્વયં
અજ્ઞાનભાવરૂપે વર્તતા અજ્ઞાનીને જ્ઞાનરૂપ કરવા કોઈ પરદ્રવ્ય સમર્થ નથી.
શ્રાવણઃ ૨૪૮૩