સ્વયમેવ પોતાના જ્ઞાનભાવને છોડીને જ્યારે અજ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે ત્યારે પોતાના સ્વયંકૃત અજ્ઞાનભાવથી જ તે
અજ્ઞાની થાય છે. પણ કોઈ પર ચીજ તેને અજ્ઞાનરૂપ કરતી નથી. પરચીજનો સંયોગ હોય કે ન હોય તો પણ
સ્વયંકૃત અજ્ઞાનભાવને લીધે તે જીવ પોતે જ અજ્ઞાની થાય છે. આ રીતે જીવ પોતે પોતાના સ્વયંકૃત ભાવથી જ
જ્ઞાનરૂપ કે અજ્ઞાનરૂપ પરિણમે છે. અને જેને બંધન થાય છે તેને પોતાના અજ્ઞાનભાવને લીધે જ બંધન થાય છે.
જ્ઞાનીને તો જ્ઞાનભાવ હોવાથી બંધન થતું નથી. જ્ઞાનભાવમાંં જ્ઞાનીને બંધન થવાની શંકા ઉઠતી જ નથી. આ રીતે
જ્ઞાનભાવમાં નિઃશંકપણે વર્તતો જ્ઞાની કર્મથી બંધાતો નથી પણ તેને કર્મોની નિર્જરા જ થતી જાય છે.
“ આ જ્ઞાની રાગ કરે છે, આ જ્ઞાની હર્ષ વેદે છે;” પણ તે વખતે રાગ અને હર્ષથી પાર જ્ઞાનીની પરિણતિ વર્તે છે
તેને તે અજ્ઞાની દેખતો નથી. જ્ઞાનીની પરિણતિ રાગથી ભિન્ન છે. જેને પોતાને રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનભાવનું વેદન નથી
તે જીવ જ્ઞાનીની રાગાતીત જ્ઞાનપરિણતિને ક્યાંથી જાણી શકે? અંતરાત્માની ગતિ બહિરાત્મા ક્યાંથી જાણે?
જ્ઞાનીના પરિણામ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન સહિત ઉજ્જવળ છે, તે ઉજ્જવળતાને તેઓ જ જાણે છે, મિથ્યાદ્રષ્ટિઓ તે
ઉજ્જવળતાને જાણતા નથી. જો જ્ઞાનીની અંર્તપરિણતિને યથાર્થ સ્વરૂપે ઓળખે તો જીવને પોતામાં સ્વભાવ અને
વિભાવનું ભેદજ્ઞાન થયા વગર રહે નહિ.
यद्वज्रेऽपि पतत्वमी भयचलत्त्रैलोक्यमुक्ताध्वनि ।
सर्वामेव निसर्गनिर्भयतया शंकां विहाय स्वयं
जानंत स्वमवध्यबोधवपुषं बोधाच्चयवंते न हि
જ્ઞાનસ્વભાવથી ચ્યૂત થતા નથી. ‘હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, મારું જ્ઞાનશરીર અવધ્ય છે, જગતમાં કોઈ તેને હણવા સમર્થ
નથી’–આમ નિઃશંક અને નિર્ભયપણે જાણતા થકા ધર્માત્મા પોતાના જ્ઞાન–શ્રદ્ધાનથી ડગતા નથી.
થતા નથી. સ્વરૂપમાં નિઃશંકતા છે તેથી તેમને નિર્ભયતા છે. હું તો જ્ઞાનશરીરી છું, આ જડ શરીર મારું છે જ નહિ, ને
મારા જ્ઞાનશરીરને હણવા કોઈ આ જગતમાં સમર્થ નથી. કદાચિત વજ્રપાત થાય ને ત્રણલોકના જીવો ભયથી
ખળભળી ઊઠે તો પણ ત્યાં ધર્માત્મા પોતાના સ્વરૂપની શ્રદ્ધાથી ડગતા નથી. જગતના સાધારણ જીવો તો ભયથી
ખળભળી ઊઠે છે ને માર્ગ છોડી દે છે, પણ સમકિતી ધર્માત્મા પોતાના સ્વરૂપની શ્રદ્ધાથી નિઃશંકપણે વર્તે છે તેથી તે
નિર્ભય છે, તે પોતાના માર્ગથી ચ્યૂત થતા નથી;–આવા સમકિતી ધર્માત્માને નિર્જરા થાય છે.