: ૪ : આત્મધર્મ : ભાદરવો : ૨૪૮૩ :
અનેકાન્તમૂર્તિ ભગવાન આત્માની
[૩૧–૩૨]
* એકત્વશક્તિ તથા અનેકત્વશક્તિ *
ધર્માત્માએ નિજ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યનો સ્વીકાર કરીને પરિણતિને તે
તરફ વાળી છે એટલે તેને મુક્તિ તરફ જ ક્ષણે ક્ષણે પરિણમન ચાલી
રહ્યું છે, તે મુક્તિપુરીનો પ્રવાસી થયો છે; તેથી “હવે મારે અનંત
સંસાર હશે? ” એવી શંકા તેને ઊઠતી જ નથી. એને ભવનો સંદેહ
ટળ્યો છે ને એ મોક્ષના પંથે વળ્યો છે. એની શ્રદ્ધાનું જોર સ્વ તરફ
વળ્યું છે, એના જ્ઞાને શુદ્ધદ્રવ્યને સ્વજ્ઞેય કર્યું છે, એનો પુરુષાર્થ
સ્વદ્રવ્ય તરફ ઝૂકી ગયો છે; એને કષાયોનું વેદન છૂટીને આત્માના
શાંત રસનું વેદન થયું છે; આ રીતે આખી પરિણતિમાં નવી જાગૃતિ
આવી ગઈ છે.. ને તે જીવ ભગવાનના માર્ગમાં ભળ્યો છે. આવી
છે... ધર્મીની અપૂર્વ દશા!
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં અનંતશક્તિઓ હોવાથી તે અનેકાન્તસ્વરૂપ છે, તેનું આ વર્ણન ચાલે છે. ત્રીસ
શક્તિઓનું વર્ણન થઈ ગયું છે, હવે એકત્વશક્તિ તથા અનેકત્વશક્તિનું સ્વરૂપ કહે છે.
“અનેક પર્યાયોમાં વ્યાપક એવા એક દ્રવ્યમયપણારૂપ એકત્વશક્તિ છે.” અને “એક દ્રવ્યથી વ્યાપ્ય જે
અનેક પર્યાયો તે–મય–પણારૂપ અનેકત્વ શક્તિ છે.” જ્ઞાનમાત્ર આત્મા સ્વયમેવ આવી શક્તિવાળો છે.
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા ક્યાંય પરમાં કે વિકારમાં વ્યાપેલો નથી પણ પોતાના અનેક ગુણપર્યાયોમાં એકપણે
વ્યાપેલો છે. ધર્મી જાણે છે કે મારી અનેક પર્યાયોમાં મારો આત્મા જ વ્યાપેલો છે, કર્મ કે વિકાર મારી પર્યાયમાં
વ્યાપેલા નથી. વિકાર તો બીજી ક્ષણે જ નાશ થઈ જાય છે, તેનામાં એવી શક્તિ નથી કે લંબાઈને બધી પર્યાયોમાં
વ્યાપે; આત્મસ્વભાવમાં જ એવી શક્તિ છે કે બધી પર્યાયોમાં વ્યાપે છે. આવું ભાન થતાં વ્યાપક–વ્યાપ્યની
એકતાથી (અર્થાત્ દ્રવ્ય પર્યાય–