: આસો : ૨૪૮૩ ‘આત્મધર્મ’ : ૯ :
પરિણમી જાય–એવો જ તેનો સ્વભાવ છે. નિર્મળતારૂપે પરિણમી જાય ને વિકારનો પોતામાં અભાવ રાખે એવી
આત્માની અચિંત્ય તાકાત છે. અહો! પોતાના અસલી સ્વભાવનો મહિમા જીવને કદી આવ્યો નથી.
સમ્યગ્દર્શન તે શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય છે. તે પર્યાય જો પરને લીધે કે વિકલ્પને લીધે માને તો તે વખતે
શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય વિદ્યમાન ન રહી!–એટલે ત્યાં ખરેખર સમ્યગ્દર્શન જ ન રહ્યું, મિથ્યાત્વ થઈ ગયું; અને
મિથ્યાત્વ તે ખરેખર શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય ગણતા નથી.
સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય કરીને અને પરદ્રવ્યનો આશ્રય છોડીને, નિર્મળ પર્યાયના ભાવરૂપ અને વિકારના
અભાવરૂપ પરિણમે એવો આત્માનો અનેકાન્ત સ્વભાવ છે, અને તે જ ધર્મ છે.
સ્વનો આશ્રય છોડીને પરના આશ્રયે જ જે એકલા વિભાવરૂપ પરિણમે છે, ને વિભાવના અભાવરૂપ
નથી પરિણમતો, તેને સ્વ–પરની એકતાબુદ્ધિરૂપ એકાંત છે–મિથ્યાત્વ છે.
અજ્ઞાની કહે છે કે આત્મામાં કર્મોનું જોર છે, પણ અહીં તો આચાર્યદેવ કહે છે કે આત્મામાં
અભાવશક્તિનું એવું જોર છે કે કર્મને પોતામાં આવવા જ નથી દેતું. ભાવશક્તિને લીધે વર્તમાન નિર્મળપર્યાય
વર્તે છે, ને તે જ વખતે અભાવશક્તિને લીધે તે પર્યાયમાં કર્મનો–વિકારનો તેમજ પૂર્વ–પછીની પર્યાયોનો
અભાવ વર્તે છે. જો ભાવશક્તિ ન હોય તો નિર્મળ પર્યાયરૂપ ભવન–પરિણમન ન થઈ શકે; અને જો
અભાવશક્તિ ન હોય તો પૂર્વની વિકારી પર્યાયના અભાવરૂપ પરિણમન ન થઈ શકે, માટે એ બંને શક્તિઓ
આત્મામાં એક સાથે પરિણમે છે. આવા આત્માની ઓળખાણ કરીને તેનું અવલંબન કરતાં અનુક્રમે સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ નિર્મળ પરિણમન થાય છે અને વિભાવ પરિણામનો અભાવ થાય છે.–આમાં જ મોક્ષનો
પુરુષાર્થ છે.
ચૈતન્યસ્વભાવની સન્મુખ થતાં જ મિથ્યાત્વના અભાવરૂપ ને સમ્યક્ત્વના સદ્ભાવરૂપ પરિણમન થાય
છે. જે પર્યાય અંતર્મુખ થઈને સ્વભાવ સન્મુખ થઈ તે પર્યાયમાં સ્વભાવનું પરિણમન થયા વિના રહે નહીં.
સ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં સ્વભાવની નિર્મળતાના ભાવરૂપ અને વિકારના અભાવરૂપ જે પર્યાય થઈ તે
પર્યાયની વિદ્યમાનતામાં સમકિતીનો આત્મા વર્તે છે, પણ રાગાદિમાં તે ખરેખર વર્તતો નથી, તેના તો અભાવમાં
વર્તે છે.
જુઓ, આ સમકિતીની ઓળખાણ! સમકિતીનો આત્મા ક્યાં રહ્યો છે? સ્વર્ગ કે નરકાદિના સંયોગમાં
સમકિતીનો આત્મા નથી, રાગમાં પણ સમકિતીનો આત્મા નથી, આત્માના આશ્રયે જે નિર્મળ પર્યાય વિદ્યમાન
વર્તે છે તેમાં જ ખરેખર સમકિતીનો આત્મા છે. આ સિવાય રાગથી કે સંયોગથી ઓળખવા જાય તો તે રીતે
સમકિતીના આત્માની ઓળખાણ ખરી રીતે થતી નથી.
અહો! આત્માનો સ્વભાવ તો વિકારના અભાવરૂપ છે; તે સ્વભાવના આશ્રયે તો વિકારનો અભાવ થતો
જાય છે, તેને બદલે વિકારને રાખવા માંગે તો તેને આત્માના સ્વભાવની પ્રતીત નથી.
હે જીવ! તારો સ્વભાવ વિભાવના અભાવવાળો છે.
તારુ જ્ઞાન અજ્ઞાનના અભાવવાળું છે. તારી શ્રદ્ધા વિપરીતતાના અભાવવાળી છે.
તારો આનંદ આકુળતાના અભાવવાળો છે. તારું ચારિત્ર કષાયના અભાવવાળું છે.
તારી સર્વજ્ઞતા આવરણના અભાવવાળી છે. તારી સ્વચ્છતા મલિનતાના અભાવવાળી છે.
તારું જીવન ભાવ–મરણના અભાવવાળું છે. તારું સુખ દુઃખના અભાવવાળું છે.
તારી પ્રભુતા દીનતાના (પામરતાના) અભાવવાળી છે.
–એ પ્રમાણે તારી બધી શક્તિઓ વિભાવના અભાવવાળી છે. આવા સ્વભાવનો સ્વીકાર થતાં પર્યાયમાં
પણ તેવું પરિણમન થઈ જાય છે.–આ જ ધર્મની રીત છે. સ્વભાવની શુદ્ધતાને પ્રતીતમાં લઈને તેના આશ્રયે
પરિણમન કર્યા સિવાય બીજો કોઈ ધર્મનો ઉપાય જગતમાં છે જ નહીં.
પહેલાંં વિકલ્પ હોય છે તે વિકલ્પને લીધે કાંઈ