મિથ્યાત્વના અભાવરૂપ ને સમ્યક્ત્વના ભાવરૂપ પરિણમન થાય છે. નિર્મળ પર્યાયની એકતા પોતાના
ચૈતન્યપ્રભુ સાથે છે. અંતર્મુખ થઈને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આનંદની જે પરિણતિ પોતાના ચૈતન્ય–પિયુ સાથે એકતા કરે તે
સમ્યક્ પરિણતિ છે; અને જે પરિણતિ પોતાના ચૈતન્ય–પિયુ સાથે એકતા ન કરતાં, પરમાં ને વિકારમાં લાભ
માનીને તેની સાથે એકતા કરે તે પરિણતિ દુરાચારિણી છે, તેને ખરેખર ચૈતન્યપ્રભુની પરિણતિ કહેતા નથી.
વર્તમાન પર્યાય અંતર્મુખ થઈને ત્રિકાળી દ્રવ્ય સાથે એકતા કરે તેનું નામ અનેકાન્ત છે. અને પર સાથે એકતા
કરે તો ત્યાં દ્રવ્ય શુદ્ધ ને પર્યાય અશુદ્ધ–એટલે દ્રવ્ય–પર્યાયની એકતારૂપ અનેકાન્ત ન થયું પણ એકાંત થયું. અહીં
આચાર્યદેવ અનંતશક્તિવાળા આત્મસ્વભાવની સાથે એકતા કરાવીને અનેકાન્ત કરાવે છે. સાધકને પર્યાયમાં
અલ્પ રાગ હોવા છતાં, શુદ્ધ સ્વભાવ સાથે એકતાની દ્રષ્ટિમાં રાગનો અભાવ છે. પહેલાંં આવા નિર્મળ
સ્વભાવનું લક્ષ કરે તો તે લક્ષના દોરે–દોરે નિર્મળ પરિણમન થાય.
હોય, પણ નિર્મળ અવસ્થાની વિદ્યમાનતા વિનાનું ન હોય.
ઉત્તર:– અહીં પોતાના આત્માનો નિર્ણય કરવાની વાત મુખ્ય છે. અજ્ઞાનીને પોતાના આત્માના
હયાતી છે. મારું શુદ્ધદ્રવ્ય છે પણ નિર્મળપર્યાય નથી–એમ કહેનારને ખરેખર શુદ્ધદ્રવ્યનો પણ નિર્ણય થયો જ
નથી. શુદ્ધ દ્રવ્યનો નિર્ણય થયો હોય ત્યાં શુદ્ધ પર્યાય હોય જ.
પર્યાયો તથા રાગાદિ અવિદ્યમાન છે–એમ અભાવશક્તિ બતાવે છે, જ્ઞાનસ્વભાવને લક્ષમાં લઈને પરિણમન
કરતાં આવી ભાવશક્તિ ને અભાવશક્તિ પણ નિર્મળપણે પરિણમે છે. એ રીતે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મામાં એક
સાથે અનેક શક્તિઓનું પરિણમન હોવાથી તે સ્વયમેવ અનેકાન્તસ્વરૂપ છે. આવા અનેકાન્તમૂર્તિ ભગવાન
આત્માને ઓળખવો તે અપૂર્વ ધર્મ છે.
વર્તતી પર્યાય પોતે વિકારના અભાવસ્વરૂપ છે. જેમ કે–સમ્યક્ત્વ પર્યાય થઈ તે પોતે મિથ્યાત્વના અભાવસ્વરૂપ
જ છે એટલે ‘મિથ્યાત્વનો અભાવ કરું’ એવું તે પર્યાયમાં રહેતું નથી. મિથ્યાત્વનો અભાવ કરું એવા લક્ષમાં
અટકે ત્યાં સુધી મિથ્યાત્વનો અભાવ થતો નથી, પણ શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપની દ્રષ્ટિથી જ્યાં સમ્યક્ત્વરૂપે પરિણમ્યો
ત્યાં મિથ્યાત્વનો અભાવ જ વર્તે છે. આ રીતે નિર્મળતાના ભાવમાં વિકારનો અભાવ જ છે, એવો આત્માનો
સ્વભાવ છે. શુદ્ધસ્વભાવમાં વિકાર નથી માટે તે સ્વભાવમાં અભેદ થયેલી પર્યાયમાં પણ વિકાર હોતો નથી. જો
સ્વભાવના આશ્રયે પણ વિકાર થાય તો તો તે વિકાર સ્વભાવ જ થઈ જાય, ને તે ટળીને મોક્ષ થઈ શકે જ નહિ.
પરંતુ સ્વભાવમાં વિકાર નથી એટલે તે સ્વભાવના આશ્રયે વિકારનો અભાવ થઈને મોક્ષદશા થઈ જાય છે.
આમ ન્યાયથી આત્માના શુદ્ધસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને અંર્તઅનુભવથી તેની પ્રતીતિ કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
અને તે સમ્યગ્દર્શનના અભિપ્રાયમાં શુદ્ધ આત્મા સિવાય સમસ્ત પરભાવોનો ત્યાગ જ વર્તે છે.
સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નો ન નીકળે, શરીરના