છે. જો એમ ન બને તો સ્વભાવનો જ અભાવ થઈ જાય. આવા પોતાના સ્વભાવને સમજવાનો અભ્યાસ કરવો
તે પણ ધર્મ માટેનો પ્રયત્ન છે.
જ ચિદાનંદ પ્રભુ છે. જેથી પ્રીતિ પરમાં છે તેવી પ્રીતિ જો આત્મામાં જોડે તો આત્માનો અનુભવ થયા વિના રહે
નહીં.
તેમ અંર્ત લક્ષે ચૈતન્યસ્વભાવનો લાભ થતાં પર્યાયની હોંસમાં ફેર ન પડે તેમ બને નહિ, અર્થાત્ પર્યાયમાં
સ્વભાવની નિઃશંકતા અને તે તરફનો ઉત્સાહ આવ્યા વિના રહે નહિ. જો નિર્મળઅવસ્થા ન હોય તો ત્યાં વસ્તુ
જ વિદ્યમાન નથી એટલે કે અજ્ઞાનીને વસ્તુસ્વભાવનો નિર્ણય કે નિઃશંકતા નથી. ચૈતન્યસ્વભાવમાં અંદર
ઊતરીને જ્યાં તેનો નિર્ણય કર્યો ત્યાં તે વખતની વિદ્યમાનતા પર્યાય નિર્મળ થઈ છે. નિર્મળ પર્યાયની
વિદ્યમાનતા વગર સ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો કોણો? કાંઈ મલિનતામાં એવી તાકાત નથી કે સ્વભાવનો નિર્ણય
કરી શકે? દેહ તે હું, રાગનું વેદન તે હું–એમ સ્વીકારનારી પર્યાયમાં સ્વભાવનો સ્વીકાર નથી, એટલે તે પર્યાય
પોતે સ્વભાવ તરફ વળેલી નથી; જ્યાં સ્વભાવ તરફ વળનારી નિર્મળ પર્યાય વિદ્યમાન ન હોય ત્યાં
શુદ્ધસ્વભાવના અસ્તિત્વનો નિર્ણય પણ હોય નહિ. આ રીતે, શુદ્ધસ્વભાવના અસ્તિત્વનો નિર્ણય અને શુદ્ધ
પર્યાયરૂપ પરિણમન–એ બંને એક સાથે જ છે. અને એ રીતે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા વિદ્યમાન અવસ્થાવાળો છે.
નિર્મળ જ વર્તે છે. આત્માની હયાતીનો નિર્ણય કરે ને નિર્મળ પર્યાય તેમાં ન આવે એમ બને નહિ. શુદ્ધ દ્રવ્ય ને
શુદ્ધ પર્યાય બંને થઈને અભેદપણે આત્માની હયાતી છે.
દ્રવ્યમાં એક ભાવશક્તિ છે, તેથી તેના જ આધારે નિર્મળ પર્યાયની વિદ્યમાનતા છે. આત્માની સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ પર્યાયનું વિદ્યમાનપણું કોઈ પરના આધારે છે–એમ નથી, પણ આત્માની પોતાની ભાવશક્તિથી તે
અવસ્થાનું વિદ્યમાનપણું છે. આત્માનો જે ત્રિકાળ ટકતો ભાવ તે ધ્રુવ ઉપાદાન છે અને અવસ્થાનું વિદ્યમાનપણું
તે ક્ષણિક ઉપાદાન છે.
આધારે છે?–ના; અનંત શક્તિસ્વરૂપ અભેદ આત્માના આધારે જ તે મુનિદશા વિદ્યમાન વર્તે છે. આ રીતે,
અભેદ આત્માની સામે જોઈને જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર વગેરે નિર્મળ પર્યાયની વિદ્યમાનતાનો નિર્ણય થાય
છે; અને ત્યારે જ જ્ઞાનીની, મુનિની કે સર્વજ્ઞની યથાર્થ ઓળખાણ થાય છે.
કાર્ય હોય, એટલે કે નિર્મળ કાર્ય હોય તેને જ શક્તિનું કાર્ય કહેવાય. આત્માની એકેય શક્તિ એવી નથી કે
વિકારનું કારણ થાય, માટે વિકાર તે ખરેખર આત્માની શક્તિનું પરિણમન નથી. એટલે એકલા વિકાર ઉપર
જેની દ્રષ્ટિ છે તેના પરિણમનમાં આત્માનો સ્વભાવ આવ્યો જ નથી. જો આત્માના સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લ્યે તો
આત્મા પોતે નિર્મળ પર્યાયરૂપે