શકતો નથી; અને સ્વભાવશક્તિની પ્રતીત જે કરે છે તેને પર્યાયમાં એકલો વિકાર જ નથી રહેતો, તેને નિર્મળતા
વર્તે છે, ને તેમાં વિકારનો અભાવ થતો જાય છે. સ્વભાવમાં વળતાં નિર્મળ પર્યાય થઈ, તેમાંથી વિકારને ટાળવો
નથી પડતો, પણ તે પર્યાયમાં વિકારનો અભાવ જ વર્તે છે. જુઓ, આ વિકારનો અભાવ કરવાની રીત! કઈ
રીત? કે જે પર્યાય શુદ્ધસ્વભાવ સાથે એકતા કરીને નિર્મળરૂપે પરિણમી છે તે પર્યાય પોતે જ વિકારના
અભાવરૂપ છે. નિર્મળપર્યાયનો ‘ભાવ’ને તેમાં વિકારનો ‘અભાવ’ એવી આત્માની ભાવશક્તિ તથા
અભાવશક્તિ છે. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માના પરિણમનમાં આવી શક્તિઓ પરિણમી જ રહી છે, એમ બતાવીને
અહીં શુદ્ધ આત્મા લક્ષિત કરાવવો છે.
પરિણમન છે.
જે પર્યાયે અંતર્મુખ થઈને ચિદાનંદથી ભરપૂર ભગવાનને સ્વીકાર્યો તે પર્યાયમાં નિર્મળતા પ્રગટીને એવી અપૂર્વ
હૂંફ આવી ગઈ છે કે બસ! હું તો આવા શુદ્ધ સ્વરૂપ જ છું, વિકારસ્વરૂપ હું નથી; આવી હૂંફના જોરે તેને નિર્મળતા
જ વધતી જાય છે, ને વિકાર ટળતો જાય છે, આનું નામ ધર્મ અને આરાધકદશા છે. જેને આવી હૂંફ (–નિઃશંકતા)
નથી તેને ધર્મનો અંશ પણ નથી.
પર્યાયની સંધિ કરી –તે ધર્મનો ખરો વેપારી છે આવા આત્માનો નિર્ણય પોતે કરે નહિ અને “અમારા ભગવાને તથા
અમારા ગુરુએ કહ્યું તે સાચું છે પણ અમને આત્મા ઓળખાતો નથી.” –એમ કહે,–તો તેણે ખરેખર ભગવાનનો કે
ગુરુનો પણ નિર્ણય કર્યો નથી; કેમકે ભગવાને અને ગુરુએ શું કહ્યું તે સમજ્યા વગર તેમની ઓળખાણ ક્યાંથી કરી?
માટે સ્વાશ્રયથી વસ્તુસ્વરૂપનો નિર્ણય કર્યા વગર ધર્મના પંથમાં એક પગલુંય ચાલે તેમ નથી.
અવસ્થા વગર સ્વભાવનો સ્વીકાર યથાર્થપણે થાય જ નહિ. આત્માનો સ્વભાવ જ એવો છે કે તેનો સ્વીકાર કરતાં
તે પોતે નિર્મળ અવસ્થારૂપે પરિણમી જાય છે. જો સ્વભાવ પરિણમીને અવસ્થામાં કાંઈક ન આવે તો તે અવસ્થાએ
સ્વભાવનો સ્વીકાર કર્યો જ નથી એકલા દ્રવ્યની શુદ્ધતા કહે ને પર્યાયની શુદ્ધતા જરાય ન ભાસે તો તે પર્યાય
શુદ્ધદ્રવ્ય તરફ વળી જ નથી એટલે શુદ્ધદ્રવ્યનો પણ ખરેખર સ્વીકાર કર્યો નથી. આત્માનો શુદ્ધસ્વભાવ સ્વીકારતાં તે
સ્વભાવ ઉલ્લસીને પર્યાયમાં આવે છે,–અર્થાત્ પર્યાય પણ સ્વભાવમાં અભેદ થઈને શુદ્ધરૂપ પરિણમે છે.
જ અવસ્થાનું વિદ્યમાનપણું છે. સ્વભાવની પ્રતીત વિના અજ્ઞાનીને અનાદિથી વિકાર જ વિદ્યમાન છે, સ્વભાવનું
વિદ્યમાનપણું તેને ભાસતું નથી.