: આસો : ૨૪૮૩ ‘આત્મધર્મ’ : ૧૫ :
શું આજ સ્થિતિમાં રહેવું છે? ભાઈ, અંતરમાં તારું શરણ છે તેને ઓળખ. તારો આત્મા જ્ઞાયકસ્વભાવમય છે તે
જ તને શરણરૂપ છે.
સમકિતી ધર્માત્માએ પોતાના ધ્રુવ જ્ઞાયકસ્વભાવને જાણીને તેનું શરણ લીધું છે, તે સ્વભાવના શરણમાં
તેને કર્મબંધન થવાની શંકા જ નથી, તેથી તેને બંધન થતું નથી પણ નિર્જરા જ થાય છે.
ચોથા ગુણસ્થાને રહેલા સમકિતીને પણ જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં નિઃશંકતા છે, બંધન કરનારા
મિથ્યાત્વાદિ ભાવો મારા સ્વભાવમાં છે જ નહિ–આવા ભાનમાં ધર્મીને બંધન થવાની શંકા થતી નથી, એટલે
શંકાકૃત બંધન તેને થતું નથી, પણ નિઃશંકતાના બળે પૂર્વકર્મ પણ તેને નિર્જરી જાય છે.
(૨) સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું નિ:કાંક્ષિત – અંગ
જે કર્મફળ ને સર્વ ધર્મતણી ન કાંક્ષા રાખતો,
ચિન્મૂર્તિ તે કાંક્ષારહિત સમકિતદ્રષ્ટિ જાણવો. ૨૩૦
હું તો એક જ્ઞાયકભાવ જ છું, જ્ઞાયકસ્વભાવ જ મારો ધર્મ છે, એ સિવાય બહારના કોઈ ધર્મો મારાં નથી,
કર્મો અને કર્મોના ફળથી હું અત્યંત ભિન્ન છું. આવા અંર્તભાનમાં ધર્મીને કોઈપણ કર્મ કે કર્મફળ પ્રત્યે આકાંક્ષા
નથી, એ બધાયને તે પુદ્ગલસ્વભાવ જાણે છે; અને જ્ઞાયકસ્વભાવથી ભિન્ન સર્વધર્મો પ્રત્યે કાંક્ષાથી તે રહિત છે.
આ રીતે ધર્મી જીવ નિઃકાંક્ષ છે; તેથી કાંક્ષાકૃત બંધન તેને થતું નથી, પણ પૂર્વકર્મ નિર્જરી જાય છે.
હું જ્ઞાનસ્વભાવ છું–એવી જ્ઞાનનિધિ જેણે પોતાની પાસે દેખી છે તેને પરની કાંક્ષા કેમ હોય? આનંદથી
ભરેલી ચૈતન્યરિદ્ધિ પાસે જગતની કોઈ રિદ્ધિને જ્ઞાની ઈચ્છતો નથી. કેમકે–
સિદ્ધ–રિદ્ધ–વૃદ્ધિ દીસે ઘટમેં પ્રગટ સદા,
અંતરકી લક્ષ્મીસોં અજાચી લક્ષપતી હૈ;
દાસ ભગવંત કે ઉદાસ રહે જગત સોં,
સુખીયા સદૈવ ઐસે જીવ સમકિતી હૈ.
સમકિતી જાણે છે કે અહો! મારા આત્માની સિદ્ધિ, રિદ્ધિ ને વૃદ્ધિ સદા મારા ઘટમાં–અંતરમાં જ છે; આવી
અંતરની ચૈતન્યલક્ષ્મીના લક્ષવડે તે અયાચક લક્ષપતી છે, બહારની સિદ્ધિ–રિદ્ધિને તે વાંછતો નથી. વળી તે
જિનેન્દ્રભગવાનનો દાસ છે ને જગતથી ઉદાસ છે. આવા સમકિતી જીવ સદાય સુખીયા છે. અહા! જેની પાસે
ઈન્દ્રનો વૈભવ તો શું! પણ ત્રણ લોકની ‘વિભૂતિ’ તે પણ ખરેખર ‘વિભૂતિ સમાન’ (રાખ સમાન) છે એવી
ચૈતન્યની અચિંત્ય વિભૂતિ જેણે પોતાના અંતરમાં દેખી તે જીવ બહારની વિભૂતિને કેમ વાંછે?
ચૈતન્યની રિદ્ધિ પાસે ધર્મીને જગતની કોઈ રિદ્ધિની કાંક્ષા નથી. જ્યાં જીવસ્વભાવ પ્રતીતમાં આવ્યો ત્યાં
કનક કે પાષાણ વિગેરે સર્વને અજીવના ધર્મો જાણીને ધર્મીને તેની કાંક્ષા હોતી નથી. જગતમાં પ્રશંસા થાય કે
નિંદા થાય, પણ તેનાથી પોતાનું હિત–અહિત ધર્મી માનતા નથી, તેથી તેને તે સંબંધી કાંક્ષા નથી;
જ્ઞાયકસ્વભાવની ભાવનામાં બીજા પરભાવરૂપ અન્ય ધર્મોની આકાંક્ષા જ્ઞાનીને હોતી નથી. આ રીતે
સમકિતીજીવ જગતમાં સર્વત્ર નિઃકાંક્ષ છે; તેથી પરની કાંક્ષકૃત બંધન તેને થતું નથી, પણ નિર્જરા જ થાય છે.
કયા ઈચ્છત ખોવત સબે હૈ ઈચ્છા દુઃખ મૂલ
અરે જીવ! સુખ તો તારા ચૈતન્ય સ્વભાવમાં છે, તે સુખને ચૂકીને બહારના પદાર્થોમાંથી સુખ લેવાની
વાંછા તું કેમ કરે છે? પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવની ભાવના છોડીને પરની ઈચ્છા તે દુઃખનું મૂળ છે. કર્મીને
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ સિવાય બીજા કોઈની ભાવના નથી. અસ્થિરતાની ઈચ્છા ધર્મીને થાય તે ઈચ્છાની તેને
ભાવના નથી, તે ઈચ્છાને પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવથી ભિન્ન જાણે છે, તેથી જ્ઞાયક સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં પરમાર્થે
તેને ઈચ્છાનો અભાવ જ છે. આ રીતે ઈચ્છાના અભાવને લીધે તેને સર્વત્ર નિષ્કાંક્ષપણું જ છે, ને તેથી તેને
નિર્જરા જ થાય છે; વાંછાના અભાવને લીધે કાંક્ષાકૃત બંધન તેને થતું નથી.
(૩) સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું નિર્વિચિકિત્સા – અંગ
સૌ કોઈ ધર્મ વિષે જુગુપ્સાભાવ જે નહિ ધારતો,
ચિન્મૂર્તિ નિર્વિચિકિત્સ સમકિતદ્રષ્ટિ નિશ્ચય જાણવો. ૨૩૧
હું એક વીતરાગી જ્ઞાનસ્વભાવ છું–એવું જ્યાં અંતર્વેદન થયું ત્યાં ધર્મીને જગતાના કોઈ પદાર્થના સ્વરૂપ