હોય તે સિવાયની બીજી બધી અવસ્થાઓ અવિદ્યમાનરૂપ છે એવી અભાવશક્તિ છે. જો વર્તમાન અવસ્થા
વિદ્યમાન ન હોય તો વસ્તુ જ ન હોય અને જો પહેલાંં–પછીની અવસ્થાઓનો વર્તમાન અભાવ ન હોય તો પૂર્વનું
અજ્ઞાન કદી (જ્ઞાનદશામાં પણ) ટળે નહિ, તેમજ સાધકપણામાં જ ભવિષ્યની કેવળજ્ઞાનદશા થઈ જાય; પણ
એમ નથી. વર્તમાનપણે એક અવસ્થા વર્તે છે તે ભાવશક્તિનું કાર્ય છે, ને તે અવસ્થામાં બીજી અવસ્થાઓ
અવિદ્યમાન છે–તે અભાવશક્તિનું કાર્ય છે. જુઓ, આમાં પર્યાયબુદ્ધિ ઊડી જાય છે, કેમ કે એકેક પર્યાયમાં આખું
દ્રવ્ય સાથે ને સાથે વર્તે છે, પણ એક પર્યાયમાં બીજી પર્યાય વર્તતી નથી. અને આવી દ્રષ્ટિથી જ્યાં આત્મા પોતે
નિર્મળભાવરૂપે પરિણમ્યો ત્યાં તે નિર્મળભાવમાં વિકારનો અભાવ છે. પર્યાયમાં વિકારનું વિદ્યમાનપણું જ ભાસે,
વિકારનો અભાવ ન ભાસે તો તેણે ખરેખર આત્માની ભાવ–અભાવશક્તિને જાણી નથી.
ભાઈ! પૂર્વની પર્યાયોનો વર્તમાનમાં અભાવ છે, પછીની પર્યાયો પણ વર્તમાનમાં અવિદ્યમાન છે, આવી તારી
અભાવશક્તિ છે, માટે પૂર્વની પર્યાયોને ન જો, પછીની પર્યાયોનો ન જો, વર્તમાન પર્યાયને વર્તમાન વર્તતા દ્રવ્ય
સાથે જોડ; તો તે પર્યાયમાં નિર્મળતાનો ભાવ અને મલિનતાનો અભાવ છે. અહીં ભાવશક્તિના પરિણમનમાં
નિર્મળ અવસ્થાનું વિદ્યમાનપણું લેવું છે, કેમકે જેણે આવી શક્તિવાળા આત્માને લક્ષમાં લીધો તેને વર્તમાન
પર્યાય નિર્મળપણે વર્તે છે.
વર્તવાપણું તે ‘ભાવ’ ને બીજી પર્યાયોનું નહિ વર્તવાપણું તે ‘અભાવ’–આવી બંને શક્તિઓ આત્મામાં એક
સાથે વર્તે છે.
થઈ જાય. જડમાં પણ આવો સ્વભાવ છે એટલે જડની અવસ્થાનું વિદ્યમાનપણું પણ તેના પોતાથી જ છે.
કેમકે તે અવસ્થામાં આત્માનો સ્વીકાર નથી.
ભૂતકાળની અજ્ઞાનદશા કે ભવિષ્યની સિદ્ધદશા તેનો વર્તમાન સાધકદશામાં અભાવ છે. અજ્ઞાનદશા ભૂતકાળમાં
હતી, સિદ્ધદશા ભવિષ્યમાં થવાની છે છતાં વર્તમાનમાં તે બંનેનો અભાવ છે,–એવી અભાવશક્તિ આત્મામાં છે.