ઃ૧૮ઃ આત્મધર્મઃ ૧૬૯
(૭૨) પ્રશ્નઃ– રાગ તે આત્માનું લક્ષણ કેમ નથી?
ઉત્તરઃ– કેમકે રાગ તે આત્માના સમસ્ત ગુણ પર્યાયોમાં વ્યાપતો નથી, રાગ વગરનો પણ આત્મા જોવામાં
આવે છે, માટે તે આત્માનું લક્ષણ નથી.
(૭૩) પ્રશ્નઃ– નરકમાં રહેલો જીવ શું આવા આત્માનું લક્ષ કરી શકે?
ઉત્તરઃ– હા; સાતમી નરકમાં રહેલો નારકીનો જીવ પણ, અંતરમાં ચૈતન્યલક્ષણવડે આત્માને લક્ષમાં લઈને
સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરી શકે છે.
(૭૪) પ્રશ્નઃ– આ વાત કોને સમજાય તેવી છે?
ઉત્તરઃ– અહો! અંતરમાં જેને આત્માની ભૂખ લાગે–જિજ્ઞાસા જાગે–ગરજ થાય, કે “અરે! મારા હિતનો પંથ શો
છે!! આ ભવદુઃખનો હવે ક્યાંય આરો!! –અંતરમાં મારો આત્મા શું ચીજ છે!!” એવા જીવને આ વાત સમજાય તેવી છે.
(૭પ) પ્રશ્નઃ– કેવા આત્માને લક્ષમાં લેવો તે સમ્યગ્દર્શન છે?
ઉત્તરઃ– ચૈતન્યલક્ષણથી લક્ષિત આત્માને લક્ષમાં લેવો તે સમ્યગ્દર્શન છે.
(૭૬) પ્રશ્નઃ– મોક્ષમાર્ગ શું છે?
ઉત્તરઃ– સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે મોક્ષમાર્ગ છે.
(૭૭) પ્રશ્નઃ– તે મોક્ષમાર્ગ કઈ રીતે પ્રગટ થાય છે?
ઉત્તરઃ– ચૈતન્યલક્ષણે લક્ષિત આત્માને લક્ષમાં લઈને તેમાં એકાગ્ર થતાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.
(૭૮) પ્રશ્નઃ– સાંભળવા છતાં આ વાત ન સમજાય તો તેનું શું કારણ?
ઉત્તરઃ– અંતરમાં જેને આત્માની ખરી રુચિ ને દરકાર હોય તેને આ વાત સમજાયાવગર રહે નહિ; ન સમજાય
તો તે જીવની પોતાની રુચિનો દોષ છે.
(૭૯) પ્રશ્નઃ– લક્ષણ એટલે શું?
ઉત્તરઃ– લક્ષણ એટલે વસ્તુને ઓળખવાનું ચિહ્ન.
(૮૦) પ્રશ્નઃ– આત્મા કયા ચિહ્ન વડે ઓળખાય છે?
ઉત્તરઃ– આત્મા ચૈતન્ય–ચિહ્ન વડે જ ઓળખાય છે. એ સિવાય દેહની ક્રિયા વડે કે રાગાદિ વડે આત્મા
ઓળખાતો નથી.
(૮૧) પ્રશ્નઃ– રાગવડે આત્મા કેમ ઓળખાતો નથી?
ઉત્તરઃ– કેમકે રાગ તે આત્માનું લક્ષણ નથી, પણ બંધનું લક્ષણ છે.
(૮૨) પ્રશ્નઃ– રાગને અને જ્ઞાનને એકતા છે કે નથી?
ઉત્તરઃ– ના, રાગને અને જ્ઞાનને એકતા નથી.
(૮૩) પ્રશ્નઃ– જો રાગને અને જ્ઞાનને એકતા નથી તો રાગની ઉત્પત્તિ જ્ઞાનની સાથે જ કેમ દેખાય છે?
ઉત્તરઃ– રાગની ઉત્પત્તિ જ્ઞાનની સાથે જ દેખાય છે તે તેમના એકપણાને લીધે નહિ, પણ તેમના જ્ઞેય–
જ્ઞાયકપણાની અતિ નિકટતાને લીધે જ છે.
(૮૪) પ્રશ્નઃ– જ્ઞાનમાં જે રાગાદિક જણાય છે તે શું જાહેર કરે છે?
ઉત્તરઃ– જ્ઞાનમાં રાગાદિક જણાય છે તે તો જ્ઞાનના ચેતકસ્વભાવને જાહેર કરે છે, તે કાંઈ જ્ઞાનના
રાગાદિપણાને જાહેર નથી કરતું.
(૮પ) પ્રશ્નઃ– એ રીતે જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા હોવા છતાં, તેમાં એકતા હોવાનો અજ્ઞાનીને જે ભ્રમ છે તે
કઈ રીતે છેદી શકાય?
ઉત્તરઃ– અજ્ઞાનીનો તે ભ્રમ પ્રજ્ઞાછીણી વડે જ અવશ્ય છેદી શકાય છે.
(૮૬) પ્રશ્નઃ– મોક્ષાર્થીએ શું કરવું?
ઉત્તરઃ– મોક્ષાર્થીએ આત્મા અને બંધ બંનેને ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણ વડે ઓળખીને પ્રજ્ઞાછીણી વડે જુદા જુદા
કરવા; એ પ્રમાણે બંનેને ભિન્ન ભિન્ન કરીને બંધને તો છોડવો ને ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મામાં મગ્ન થવું.
(૮૭) પ્રશ્નઃ– પ્રજ્ઞાછીણી વડે આત્મા અને બંધને જુદા કરી શકાય છે એમ કોણ જાણે છે?
ઉત્તરઃ– આચાર્યદેવ કહે છે કે પ્રજ્ઞાછીણીવડે આત્મા અને બંધને છેદીને જુદા કરી શકાય છે, એમ અમે જાણીએ
છીએ. આ રીતે જે કોઈ જીવો અંતરમાં ભેદજ્ઞાન કરે છે તેઓને પોતાને તેની ખબર પડે છે. પુરુષાર્થ વડે અંતરમાં
ભેદજ્ઞાન કરે અને તેની પોતાને ખબર ન પડે એમ બને નહિ.
(૮૮) પ્રશ્નઃ– રાગાદિ કરતાં ચૈતન્યની અધિકતા કઈ રીતે છે?
ઉત્તરઃ– ચૈતન્ય આત્માની જેટલી પર્યાયમાં વ્યાપતું પ્રતિભાસે છે તેટલા રાગાદિ પ્રતિભાસતા નથી, અર્થાત્
ચૈતન્ય તો આત્માના સમસ્ત પર્યાયોમાં વ્યાપેલું છે, ત્યારે રાગ કાંઈ આત્માના સમસ્ત પર્યાયોમાં વ્યાપતો નથી; ચૈતન્ય
વિના તો આત્મા કદી હોતો નથી, ત્યારે રાગ વિના તો આત્મા હોય છે; આ રીતે રાગ કરતાં ચૈતન્યની અધિકતા છે,
એટલે તે બંનેની ભિન્નતા જ છે એમ સમજવું.
(૮૯) પ્રશ્નઃ– ચૈતન્ય વિનાનો આત્મા હોય?