આત્મામાં આવ્યા જ નથી. કર્મનો અભાવ કહેતાં કર્મ તરફના વિકારી ભાવનો પણ આત્માના સ્વભાવમાં અભાવ છે–
એમ લક્ષમાં આવે છે ને શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ જાય છે; ત્યાં પર્યાયમાં પણ વિકારનો અભાવ વર્તે છે. ત્રિકાળમાં
અભાવ હતો ને વર્તમાનમાં પણ અભાવ થયો,–આવું અભાવ–અભાવશક્તિનું નિર્મળ પરિણમન છે. આવા આત્માને
શ્રદ્ધાજ્ઞાનમાં લ્યે ત્યારે જીવતત્ત્વને બરાબર માન્યું કહેવાય. આવા જીવતત્ત્વનો આશ્રય કરતાં જ નિર્મળ પર્યાયરૂપ
સંવર–નિર્જરાતત્ત્વ પ્રગટે છે, અને તેના જ આશ્રયે પૂર્ણ શુદ્ધતારૂપ મોક્ષદશા થાય છે; તથા પુણ્ય–પાપ–આસ્રવ ને
બંધરૂપ મલિન તત્ત્વોનો અભાવ થઈ જાય છે; શરીરાદિ અજીવનો તો જીવમાં અભાવ જ હતો. આ રીતે આમાં નવે
તત્ત્વોનો સ્વીકાર આવી જાય છે તેમજ તેમાંથી ઉપાદેય તત્ત્વોનો અંગીકાર તથા હેય તત્ત્વોનો ત્યાગ પણ થઈ જાય છે.
–આનું નામ ધર્મ છે.
જાણતાં તેની સન્મુખ થઈને પર્યાય પણ શુદ્ધ થઈ જાય છે; એ રીતે શુદ્ધદ્રવ્ય અને શુદ્ધપર્યાયની એકતારૂપ આત્મા
પ્રતીતમાં આવે તે સમ્યક્શ્રદ્ધા છે. જો એકલા દ્રવ્યને શુદ્ધ માને અને દ્રવ્ય સાથે શુદ્ધ પર્યાય ન માને–તો તે વેદાંત જેવું
થઈ ગયું; તેણે ખરેખર શુદ્ધદ્રવ્યને પણ જાણ્યું નથી. શુદ્ધપર્યાય વગર શુદ્ધદ્રવ્યને જાણ્યું કોણે? શુદ્ધદ્રવ્યને જાણતાં પર્યાય
પોતે શુદ્ધ ન થાય એમ બને નહિ; કેમ કે દ્રવ્ય સાથે પર્યાયની એકતા થયા વગર તેનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું જ નથી. આ
રીતે, ‘વિકારનો આત્મામાં અભાવ છે’ એમ સ્વીકારનાર શુદ્ધદ્રવ્યની દ્રષ્ટિથી નિર્મળ પર્યાયરૂપે પરિણમીને તે પ્રમાણે
સ્વીકારે છે. શુદ્ધદ્રવ્યના આશ્રયે પર્યાયમાં શુદ્ધતા પ્રગટયા વગર વિકારના અભાવનો યથાર્થ સ્વીકાર થઈ શકે નહિ,–
આ ખાસ રહસ્ય છે.
આત્મામાંથી વિકાર આવશે. શુદ્ધ સ્વભાવની સન્મુખતાના જોરે તે નિઃશંક અને નિર્ભય વર્તે છે.
અભાવ છે. જો આવા સ્વભાવ ઉપર નજર હોય તો મિથ્યાત્વાદિ થવાની શંકા પડે જ નહિ. સ્વભાવના જોરે વર્તમાનમાં
મિથ્યાત્વાદિનો અભાવ થયો ને ત્રિકાળમાં પણ તેનો અભાવ જ છે. રાગાદિના અભાવરૂપ સ્વભાવ છે એટલે તેમાંથી
રાગાદિ આવે, એ વાત જ રહેતી નથી.
‘રાગનો થોડોક અભાવ છે ને તદ્ન અભાવ કરું’–એવા ભેદનું અવલંબન જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિમાં નથી; જ્ઞાનીની
દ્રષ્ટિ તો શુદ્ધ એકરૂપ સ્વભાવ ઉપર જ છે,–કે જેમાં રાગાદિનો સદા અભાવ જ છે. આ રીતે રાગના
અભાવરૂપ ચિદાનંદ સ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ તે જ રાગના અભાવનો ઉપાય છે. ચોથા ગુણસ્થાને સ્વભાવબુદ્ધિમાં
સમકિતીને આખા સંસારનો અભાવ થઈ ગયો છે. આવા સ્વભાવને શ્રદ્ધાજ્ઞાનમાં લઈને તેનો આશ્રય કર્યો
ત્યાં પર્યાયમાં પણ રાગનો અભાવ જ છે. આ રીતે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેમાં રાગનો અભાવ જ છે ને
અભાવ જ રહેશે.
નથી માટે સિદ્ધને વિકાર થતો નથી’ એમ કહેવું તે તો નિમિત્તનું કથન છે. ખરેખર તો વિકારરૂપ થવાનો આત્માનો
સ્વભાવ જ નથી, માટે સિદ્ધને વિકાર થતો નથી.