માગશરઃ ૨૪૮૪ઃ૧પઃ
રૂપ જ થાય, આનંદનું પરિણમન આનંદરૂપ જ થાય; એ રીતે બધાય ગુણો પોતપોતાના ભાવરૂપે રહીને જ પરિણમે
એવો સ્વભાવ છે.–આવો આત્મા તે લક્ષ્ય છે; ને લક્ષ્યના લક્ષે નિર્મળ પર્યાય જ થયા કરે છે. જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ પરિણમે
કે શ્રદ્ધા મિથ્યાત્વરૂપ પરિણમે કે આનંદ દુઃખરૂપ પરિણમે,–તો તે પરિણમન લક્ષ્યના લક્ષે થયેલું નથી. ગુણ સાથે એકત્વ
થઈને નિર્મળ પરિણતિ થાય તેને જ ખરેખર ગુણનું પરિણમન કહેવાય. વિકાર તે ખરેખર ગુણની પરિણતિ નથી.
વિકાર તો અદ્ધરથી (ધ્રુવના આધાર વિના.) થયેલ ક્ષણિક પરિણામ છે. અહીં તો કહે છે કે ધ્રુવના આધારે જે નિર્મળ
પરિણમન થાય તે જ ખરું ભાવનું ભવન છે. શક્તિવાન શુદ્ધ આત્માની સન્મુખ પરિણમન થતાં ધ્રુવ ઉપાદાન અને
ક્ષણિક ઉપાદાન બંને શુદ્ધરૂપ પરિણમે છે–બંનેની એકતા થાય છે, ને વચ્ચેથી વિકારની આડશ નીકળી જાય છે.
ધ્રુવઉપાદાન અને ક્ષણિક ઉપાદાન એ બંનેરૂપ વસ્તુસ્વભાવ છે.
આત્મા ધ્રુવ રહીને વર્તમાન–વર્તમાન નિર્મળ ભાવરૂપ પરિણમે એવી ભાવભાવશક્તિ છે, તથા ત્રિકાળમાં અને
વર્તમાનમાં બંનેમાં પરનો તથા વિકારનો અભાવ જ રાખે એવી અભાવ–અભાવશક્તિ છે. આ બંને શક્તિઓ
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં એક સાથે વર્તે છે. એમ આ ૩૭ તથા ૩૮ મી શક્તિમાં બતાવ્યું.
આ રીતે ૩૩–૩૪, ૩પ–૩૬ તથા ૩૭–૩૮ એ છ શક્તિઓમાં ભાવ–અભાવ સંબંધી કુલ છ બોલ કહ્યા.
મિથ્યાત્વનો અભાવ થઈને વર્તમાન સમ્યક્ત્વ પર્યાય પ્રગટે છે તેમાં આ છ બોલ નીચે પ્રમાણે લાગુ પડે છે–
(૧) સમ્યક્ત્વ પર્યાય વર્તમાન વિદ્યમાન વર્તે છે તે ‘ભાવ.” (૩૩)
(૨) વર્તમાન સમ્યક્ત્વ પર્યાયમાં પૂર્વની મિથ્યાત્વ પર્યાય અવિદ્યમાન છે, તેમજ ભવિષ્યની કેવળજ્ઞાન
પર્યાય પણ અવિદ્યમાન છે, તે “અભાવ.” (૩૪)
(૩) પહેલા સમયે મિથ્યાત્વ ભાવરૂપ હતું તે વર્તમાનમાં અભાવરૂપ થયું તે “ભાવ–અભાવ” (અથવા જે
સમ્યગ્દર્શન પર્યાય વર્તમાન ભાવરૂપ છે તે બીજા સમયે અભાવરૂપ થઈ જશે તે “ભાવ–અભાવ.”
(૩પ)
(૪) પૂર્વ સમયે સમ્યક્ત્વનો અભાવ હતો ને વર્તમાન સમયે તે પ્રગટયું તે “અભાવ–ભાવ.” (અથવા
બીજા સમયની સમ્યક્ત્વ પર્યાય વર્તમાન અભાવરૂપ છે તે બીજા સમયે ભાવરૂપ થશે–તે “અભાવ–
ભાવ.” (૩૬)
(પ) શ્રદ્ધાગુણ શ્રદ્ધાભાવરૂપે કાયમ રહીને સમ્યક્ત્વ પર્યાયના ભાવરૂપ થયો છે તે “ભાવભાવ.” (૩૭)
(૬) શ્રદ્ધાના
સમ્યક્ પરિણમનમાં પરનો તથા મિથ્યાત્વાદિનો અભાવ છે ને અભાવ જ રહેશે, તે “અભાવ–
અભાવ.” (૩૮)
એ પ્રમાણે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માના પરિણમનમાં તે છએ ધર્મો એક સાથે જ વર્તે છે. આ જ રીતે
સમ્યક્ત્વપર્યાયની જેમ કેવળજ્ઞાન–સિદ્ધદશા વગેરેમાં પણ એ છએ પ્રકાર એક સાથે લાગુ પડે છે તે સમજી લેવા.
‘અભાવ–ભાવ’ કહેતાં વર્તમાન જે પર્યાય થઈ તે પહેલાં અભાવરૂપ હતી, એ રીતે તેમાં ‘પ્રાક્–અભાવ’
આવી જાય છે. તેમજ ‘ભાવ–અભાવ’ કહેતાં વર્તમાન જે પર્યાય વિદ્યમાન છે તે પછીના સમયોમાં અભાવરૂપ થઈ
જશે, એ રીતે તેમાં ‘પ્રધ્વંસ–અભાવ’ આવી જાય છે. ‘અભાવ–અભાવ’ કહેતાં જીવમાં પોતાથી ભિન્ન એવા દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાયનો ત્રણેકાળ અભાવ જ છે, એ રીતે તેમાં ‘અત્યંતઅભાવ’ પણ આવી જાય છે. અને ‘અન્યોન્ય–અભાવ’
તો પુદ્ગલની પર્યાયોમાં જ પરસ્પર લાગુ પડે છે.
ભાવ–અભાવ સંબંધી જે છ શક્તિઓ કીધી તે એક સરખી નથી પણ દરેકમાં ફેર છે.
પ્રશ્નઃ– ૩૩મી ‘ભાવ’ શક્તિ કીધી ને ૩૭ મી ‘ભાવભાવ’ શક્તિ કીધી. તે બંનેમાં શું ફેર છે?
ઉત્તરઃ– ‘ભાવશક્તિ’ માં તો વર્તમાન પર્યાયની વાત હતી, તે તો ભવિષ્યમાં અભાવરૂપ થઈ જશે; જ્યારે
‘ભાવભાવશક્તિ’ માં તો. જે જ્ઞાનાદિભાવ છે તે ત્રિકાળ જ્ઞાનાદિભાવરૂપે જ રહે છે, તેનો કદી અભાવ થતો નથી–એ
વાત છે. એ રીતે બંનેમાં ફેર છે.
પ્રશ્નઃ– ૩૪ મી ‘અભાવ’ શક્તિ કીધી અને ૩૮ મી ‘અભાવ–અભાવ’ શક્તિ કીધી, તે બંનેમાં શું ફેર છે?