ઃ ૧૬ઃ આત્મધર્મઃ ૧૭૧
ન હતો–આમ દ્રવ્ય–પર્યાય બંનેને યથાર્થપણે જ્ઞાની જાણે છે.
અહીં દ્રવ્યદ્રષ્ટિની પ્રધાનતાથી આચાર્યદેવ કહે છે કે, વિકારના છ કારકો અનુસાર ક્રિયા થવાનો આત્મામાં
અભાવ છે, આત્મા ભેદરૂપ છ કારકોની ક્રિયાથી રહિત છે. અને શુદ્ધ છ કારકો અનુસાર થવારૂપ ક્રિયાશક્તિ છે તે વાત
હવેની શક્તિમાં કહેશે.
રાગને કર્તા બનાવીને તેના અનુસારે આત્મા ધર્મરૂપી કાર્ય કરે એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી.
રાગને કર્મ બનાવીને તેનો આત્મા કર્તા થાય–એવો પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી.
એ જ પ્રમાણે રાગને સાધન બનાવીને આત્મા તેનાથી ધર્મને સાધે–એવો પણ તેનો સ્વભાવ નથી.
પહેલાં પર્યાયમાં રાગાદિનું કર્તાકર્મપણું હતું પણ જ્યાં પર્યાય અંતરમાં વળી ત્યાં તે કર્તાકર્મપણું ન રહ્યું.
અજ્ઞાનભાવ વખતે રાગાદિ કારકોને અનુસરતો, પણ જ્યાં અંતર્મુખ થઈને અભેદ સ્વભાવને અનુસર્યો ત્યાં ભેદરૂપ
કારકોને અનુસરવાની ક્રિયા ન રહી. આ રીતે પોતાના સ્વભાવને અનુસરે અને ભેદરૂપ કારકોને ન અનુસરે–એવી
આત્માની ભાવશક્તિ છે. જે શુદ્ધભાવ થયો તે પોતાના સ્વભાવને જ (અભેદરૂપ છ કારકોને જ) અનુસરે છે ને ભેદરૂપ
કારકોને–રાગને કે પરને–અનુસરતો નથી.
નિમિત્તને અનુસાર થવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી. જેવા વિલક્ષણ નિમિત્તો આવે તેવું વિલક્ષણ પરિણમન
થાય–એમ માનનાર નિમિત્તને જ અનુસરે છે પણ આત્માને અનુસરતો નથી, એટલે નિમિત્તને ન અનુસરે એવા
આત્મસ્વભાવની આત્માની (ભાવશક્તિની) તેને ખબર નથી. પોતાના સ્વભાવથી ભિન્ન અન્ય કારકોની અપેક્ષા
વિના–નિરપેક્ષપણે પોતે પોતાના નિર્મળભાવરૂપે પરિણમે છે–એવી આત્માની ભાવશક્તિ છે.
પ્રવચનસાર ગાથા ૧૬માં સર્વજ્ઞ થયેલા આત્માને ‘સ્વયંભૂ’ તરીકે વર્ણવતાં આચાર્ય ભગવાને અદ્ભુત વાત
કરી છે; ત્યાં સ્પષ્ટ કહે છે કે–
“શુદ્ધ ઉપયોગની ભાવનાના પ્રભાવથી સમસ્ત ઘાતિકર્મો નષ્ટ થયાં હોવાથી જેણે શુદ્ધ અનંત શક્તિવાળો
ચૈતન્યભાવ પ્રાપ્ત કર્યો છે એવો આત્મા,–
(૧) શુદ્ધ અનંતશક્તિવાળા જ્ઞાયક સ્વભાવને લીધે સ્વતંત્ર હોવાથી જેણે કર્તાપણાનો અધિકાર ગ્રહણ કર્યો છે
એવો,
(૨) શુદ્ધ અનંતશક્તિવાળા જ્ઞાનરૂપે પરિણમવાના સ્વભાવને લીધે પોતે જ પ્રાપ્ય હોવાથી (–પોતે જ પ્રાપ્ત
થતો હોવાથી) કર્મપણાને અનુભવતો,
(૩) શુદ્ધ અનંતશક્તિવાળા જ્ઞાનરૂપે પરિણમવાના સ્વભાવને લીધે પોતે જ સાધકતમ (–ઉત્કૃષ્ટ સાધન)
હોવાથી કરણપણાને ધરતો,
(૪) શુદ્ધ અનંતશક્તિવાળા જ્ઞાનરૂપે પરિણમવાના સ્વભાવને લીધે પોતે જ કર્મવડે સમાશ્રિત થતો હોવાથી
(અર્થાત્ કર્મ પોતાને જ દેવામાં આવતું હોવાથી) સંપ્રદાનપણાને ધારણ કરતો,
(પ) શુદ્ધ અનંતશક્તિવાળા જ્ઞાનરૂપે પરિણમવાના સમયે પૂર્વે પ્રવર્તેલા વિકળજ્ઞાનસ્વભાવનો નાશ થવા છતાં
સહજ–જ્ઞાનસ્વભાવવડે પોતે જ ધ્રુવપણાને અવલંબતો હોવાથી અપાદાનપણાને ધારણ કરતો, અને
(૬) શુદ્ધ અનંતશક્તિવાળા જ્ઞાનરૂપે પરિણમવાના સ્વભાવનો પોતે જ આધાર હોવાથી અધિકરણપણાને
આત્મસાત્ કરતો.
–એ રીતે સ્વયમેવ છ કારકરૂપ થતો હોવાથી.. ‘સ્વયંભૂ’ કહેવાય છે.
આથી એમ કહ્યું કે–નિશ્ચયથી પરની સાથે આત્માને કારકપણાનો સંબંધ નથી, કે જેથી શુદ્ધાત્મ સ્વભાવની
પ્રાપ્તિને માટે સામગ્રી (–બાહ્ય સાધનો) શોધવાની વ્યગ્રતાથી જીવો (નકામા) પરતંત્ર થાય છે.”
પરથી નિરપેક્ષપણે જ્ઞાન–આનંદરૂપે પરિણમવાના પોતાના સ્વભાવને અજ્ઞાની જાણતો નથી ને બહારના જ
કારણોને શોધે છે તેથી તે મફતનો વ્યાકુળ–દુઃખી જ થાય છે, ક્યાંય ઠરતો નથી. ઠરવાનું અંતરમાં છે પણ તેને તો તે
જાણતો નથી.–આતમરામને જાણ્યા વિના શેમાં આરામ કરે!
અહીં કહે છે કે બહારના કારણો તો દૂર રહો..પણ વિકારના કર્તા–કર્મ–કરણ વગેરે છ કારકો–જે આત્માની