વિકાર છે તે શક્તિમાં ભર્યો નથી, એટલે તે વિકારના કર્તૃત્વમાં જ જે રોકાય તેને આત્માની શક્તિની પ્રતીત
નથી. (૩) અનંતશક્તિઓ ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં તે બધી શક્તિસ્વરૂપ આત્મા તો એક છે, એટલે ભિન્ન
ભિન્ન શક્તિના ભેદના લક્ષે પણ આખો આત્મા પ્રતીતમાં નથી આવતો. આ રીતે પર, વિકાર અને ભેદ એ
ત્રણેથી પાર એકાકાર ચૈતન્ય સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જ અનંતશક્તિસંપન્ન ભગવાન આત્મા પ્રતીતમાં ને
અનુભવમાં આવે છે. અને આવા આત્માની પ્રતીતવાળો જીવ ભેદના આશ્રયે થતી વિકારી ક્રિયાને કે જડની
ક્રિયાને પોતાના સ્વરૂપમાં સ્વીકારતો નથી; તેને અભેદ સ્વભાવના આશ્રયે પરિણમનરૂપ ક્રિયાથી
સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે તે ધર્મ છે. આ રીતે ભેદરૂપ કારકો અનુસાર થતી વિકારી ક્રિયાની નાસ્તિ છે અને
અભેદરૂપ કારકના આશ્રયે થતી નિર્મળ ક્રિયાની અસ્તિ છે. તેમાંથી ભેદકારકો અનુસાર થતી વિકારી ક્રિયાનું
નાસ્તિપણું આ ૩૯મી શક્તિમાં બતાવ્યું; અને અભેદ–આશ્રિત નિર્મળભાવ થવારૂપ ક્રિયાનું અસ્તિપણું હવેની
શક્તિમાં બતાવશે.
અવલંબન છે ને તેની જ ભાવના છે, સાધકપણામાં વ્યવહાર રત્નત્રયાદિનો રાગ હોય ભલે પણ તેને તેની ભાવના
નથી. અહો! પોતાના ચૈતન્યતત્ત્વને વાસ્તવિકપણે જાણીને તેની ભાવના જીવે પૂર્વે કદી કરી નથી. એક ક્ષણ પણ જેની
ભાવના કરવાથી અનંત કાળના જન્મ–મરણ છૂટી જાય એવા ચૈતન્યતત્ત્વની આ અપૂર્વ વાત છે. અપૂર્વ રુચિપૂર્વક
વારંવાર આનું શ્રવણ–મનન અને ભાવના કરવા જેવા છે.
या परिणतिः क्रिया सा त्रयमपि भिन्नं न वस्तुतया।।
ક્રિયા પરજયકી ફેરની, વસ્તુ એક ત્રય નામ.
ભિન્ન વસ્તુમાં કર્તાકર્મપણું હોતું નથી. આ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા કર્તા થઈને શરીરાદિના કાર્યને કરે એમ તો નથી, અને
આત્મા કર્તા થઈને રાગાદિને કરે એવો પણ તેનો સ્વભાવ નથી. આત્મા કર્તા થઈને પોતાના નિર્મળ પરિણામને કરે તે
જ તેનો સ્વભાવ છે.
કાર્યરૂપે પરિણમે તેને જ તેની કર્તા કહેવાય. આત્મા કાંઈ શરીરના કાર્યરૂપે નથી પરિણમતો. અને ખરેખર તો
રાગમાં પણ અભેદ થઈને આત્મા નથી પરિણમતો; આત્મા તો પોતાના નિર્મળ પર્યાયરૂપી કાર્યમાં અભેદ થઈને
પરિણમે છે તેથી તેનો જ તે કર્તા છે, અને તે જ તેનું કર્મ છે. આને બદલે વિકારમાં તન્મયતા માનીને જે પરિણમે
છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
સમ્યક્પણે સ્થપાય છે. જેટલા તીર્થંકરો–સંતો–મુનિઓ–ધર્માત્માઓ થયા, છે અને થશે, તે બધાયે આ જ ક્રિયાથી ધર્મ
કર્યો છે ને કહ્યો છે. ભગવાને અને સંતોએ ત્રણ પ્રકારની ક્રિયા સ્થાપી છે –
(૨) રાગ–દ્વેષ–મોહરૂપ વિકારને અધર્મની ક્રિયા તરીકે સ્થાપી છે.