ઃ ૧૦ઃ આત્મધર્મઃ ૧૭૨
આસ્રવોથી જુદું જ વર્તે છે, માટે ભેદજ્ઞાનવડે જ બંધનો નિરોધ સિદ્ધ થાય છે.
(૭૦) પ્રશ્નઃ– આમ સિદ્ધ થતાં શું થયું?
ઉત્તરઃ– આ રીતે ભેદજ્ઞાનવડે જ બંધનો નિરોધ સિદ્ધ થતાં ‘અજ્ઞાનનો અંશ એવા ક્રિયાનય’ નું ખંડન થયું.
(૭૧) પ્રશ્નઃ– “અજ્ઞાનનો અંશ એવો ક્રિયાનય” એટલે શું?
ઉત્તરઃ– ભેદજ્ઞાન વગર, અજ્ઞાનપૂર્વકના એકલા મંદરાગરૂપ ક્રિયાથી બંધનનો નિરોધ થવાનું માનવું તે
“અજ્ઞાનનો અંશ એવો ક્રિયાનય” છે; અહીં ભેદજ્ઞાન વડે જ બંધનો નિરોધ થવાનું સિદ્ધ થતાં તે
ક્રિયાનયનું ખંડન થયું.
(૭૨) પ્રશ્નઃ– અહીં બીજા કયા નયનું ખંડન થયું?
ઉત્તરઃ– અહીં એકાંત ‘જ્ઞાનનય’ નું પણ ખંડન થયું.
(૭૩) પ્રશ્નઃ– એકાંત જ્ઞાનનયનું ખંડન કઈ રીતે થયું?
ઉત્તરઃ– આત્મા અને આસ્રવોને જાણનારું જે જ્ઞાન છે તે પણ જો આત્મા તરફ ન વળે ને આસ્રવોથી જુદું ન પડે,
તો તે જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન જ છે–એમ સિદ્ધ થવાથી, ‘જ્ઞાનનો અંશ એવા એકાંત જ્ઞાનનય’ નું પણ
ખંડન થયું.
(૭૪) પ્રશ્નઃ– એકાંત જ્ઞાનનય એટલે શું?
ઉત્તરઃ– આત્મા અને આસ્રવ જુદા–એમ શાસ્ત્રથી જાણપણું તો કરે, પણ પોતાના જ્ઞાનને અંતરમાં આત્મસ્વભાવ
તરફ વાળે નહિ ને આસ્રવોથી જુદું પાડે નહિ, માત્ર જાણપણાથી બંધન અટકી જશે એમ માનીને એકલા
જાણપણામાં અટકી જાય–તો તે ‘એકાંત જ્ઞાનનય’ છે. આત્મા અને આસ્રવોની ભિન્નતા જાણવાનું
તાત્પર્ય તો એ હતું કે આત્મસ્વભાવમાં અંતર્મુખ થવું ને આસ્રવોથી પરાંગમુખ થવું. તેને બદલે
આસ્રવોમાં જ એકમેકપણે વર્ત્યા કરે તો તે જ્ઞાન વડે બંધનનો નિરોધ સિદ્ધ થતો નથી; એ રીતે તે એકાંત
જ્ઞાનનયનું ખંડન થયું એટલે કે તે જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન જ છે એમ નક્કી થયું.
(૭પ) પ્રશ્નઃ– આત્માને અને આસ્રવોને જુદા કઈ રીતે જાણવા?
ઉત્તરઃ– આ ભગવાન આત્મા તો પવિત્ર છે, જ્ઞાતા છે અને સુખસ્વરૂપ છે; તથા ક્રોધાદિ આસ્રવો અપવિત્ર છે,
જડ છે અને દુઃખનાં કારણ છે;–આ રીતે લક્ષણભેદ વડે આત્મા અને આસ્રવોને જુદા જાણવા.
(૭૬) પ્રશ્નઃ– આત્મા અને આસ્રવોને જુદા જાણીને શું કરવું?
ઉત્તરઃ– જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા તો હું છું–એમ જાણીને તેમાં તો જ્ઞાનની એકતા કરવી, અને ક્રોધાદિ મારાથી
ભિન્ન છે,–એમ જાણીને તેની સાથેની એકતા છોડવી; એટલે કે જ્ઞાનસ્વભાવમાં પ્રવર્તવું ને આસ્રવોથી
નિવર્તવું.
(૭૭) પ્રશ્નઃ– ભેદજ્ઞાની જીવ આસ્રવોથી નિવર્તેલો હોય–એ નિયમ કહ્યો. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને મિથ્યાત્વાદિ આસ્રવોથી તો
નિવૃત્તિ છે, પરંતુ તેને ય હજી બીજી કેટલીક કર્મપ્રવૃત્તિઓનો આસ્રવો તો થાય છે;–આ રીતે આસ્રવ હોવા
છતાં તેને ભેદજ્ઞાન કઈ રીતે છે?
ઉત્તરઃ– સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–ભેદજ્ઞાનીને જો કે પોતાની અસ્થિરતાના રાગાદિભાવને લીધે અમુક આસ્રવ થાય છે, તો પણ
તેનું જ્ઞાન તે આસ્રવોમાં એકત્વબુદ્ધિથી પ્રવર્તતું નથી પણ ભિન્નતારૂપે જ વર્તે છે. આસ્રવોમાં એકપણે
નહિ વર્તતું હોવાથી તેનું જ્ઞાન આસ્રવોથી નિવર્તેલું જ છે, ને તેથી તેને ભેદજ્ઞાન છે જ.
(૭૮) પ્રશ્નઃ– ભેદજ્ઞાન કેવી રીતે ઉદય પામે છે?
ઉત્તરઃ– જે ભેદજ્ઞાન છે તે પરપરિણતિને છોડતું ને ચૈતન્યના આનંદમાં કેલિ કરતું ઉદય પામે છે. અહો! આવા
ભેદજ્ઞાનમાં વિકાર સાથે એકતા કે કર્મનું બંધન કેમ હોય?–ન જ હોય.
જયવંત વર્તો આવું ભેદજ્ઞાન!
(૭૯) પ્રશ્નઃ– જ્ઞાનીને રાગ હોય?
ઉત્તરઃ– હા, જ્ઞાનીને પણ અસ્થિરતાની ભૂમિકામાં રાગ હોય છે.
(૮૦) પ્રશ્નઃ– રાગ હોવા છતાં જ્ઞાન હોય?
ઉત્તરઃ– હા; ભેદજ્ઞાનીને રાગ હોવા છતાં જ્ઞાન પણ હોય છે.
(૮૧) પ્રશ્નઃ– રાગ જ્ઞાનીને પણ હોય ને અજ્ઞાનીને પણ હોય–તેમાં શું ફેર?