અનંતાનુબંધી છે. અને જ્ઞાનીને રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વભાવનું ભાન છે, તેને રાગમાં એકતા થતી નથી,
તેનું જોર જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળી ગયું છે તેથી તેનો રાગ ઘણો અલ્પ છે. અને જે અલ્પ રાગ છે તેને
પણ તે પોતાના સ્વભાવથી જુદાપણે જાણે છે. આ રીતે જ્ઞાનીને રાગથી ભિન્નપણું છે ને અજ્ઞાનીને રાગ
સાથે એકપણું છે. જ્ઞાનીને જ્ઞાનમાં એકતાપણે રાગની ઉત્પત્તિ થતી જ નથી.
છે? તે ઉપરથી જ્ઞાની–અજ્ઞાનીપણાનું માપ છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ મંદરાગ કરીને બ્રહ્મચર્યાદિ પાળતો હોવા
છતાં ‘આ રાગથી મને લાભ થશે–’ એવી રાગ સાથેની એકત્વબુદ્ધિ ઊંડે ઊંડે તેને પડી છે તેથી તે
અજ્ઞાની જ છે; જેને રાગ સાથે એકતાબુદ્ધિ છે–રાગમાં સુખબુદ્ધિ છે, તેણે રાગના ફળને છોડયું છે–એમ
પણ ખરેખર કહેવાતું નથી, એટલે જેને રાગની રુચિ છે તેને રાગના ફળરૂપ ભોગની રુચિ પણ પડી જ
છે,–પછી ભલે તે બ્રહ્મચર્યાદિ પાળતો હોય. અને સમકિતી ધર્માત્માને ભોગ વગેરે અશુભ રાગ હોવા
છતાં તે વખતે પણ રાગથી ભિન્ન ચિદાનંદ સ્વભાવનું જ્ઞાન વર્તે છે, વિષયભોગમાં સ્વપ્ને ય સુખ
માનતા નથી, ને રાગ સાથે એકતા કરતા નથી, જ્ઞાન સાથે જ એકતાપણે પરિણમે છે તેથી તે જ્ઞાન જ છે.
રાગની ને વિષયોની રુચિ તેને છૂટી ગઈ છે. અરે! જ્ઞાની–અજ્ઞાનીની ઓળખાણ પણ જગતના જીવોને
દુર્લભ છે.
એક સ્ત્રી પરણે માટે તેને રાગ થોડો જ હોય ને સમકિતી ચક્રવર્તી રાજા ૯૬૦૦૦ રાણીઓ પરણે માટે
તેને રાગ ઘણો હોય–એવો કોઈ નિયમ નથી. નહિતર તો જેના શરીરમાં ઝાઝા પરમાણુ હોય તેવા જાડા
માણસોને વધારે રાગ ને જેનું શરીર પાતળું–નાનું થોડા પરમાણુવાળું હોય તેને થોડો રાગ–એમ ઠરે. પણ
એમ નથી. એ જ રીતે લક્ષ્મી વગેરેમાં પણ સમજવું.
છે. તથા જેને રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન નથી પણ એકતાબુદ્ધિ છે તે અજ્ઞાની જ છે. આ રીતે
રુચિનું વલણ કઈ તરફ છે તે ઉપરથી જ જ્ઞાની–અજ્ઞાનીનું માપ થાય છે. પોતાના વેદનમાં જેને
જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા નથી ભાસતી તે બીજા જીવનો યથાર્થ નિર્ણય કરી શકશે નહિ; કેમ કે
રાગ અને જ્ઞાનના ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપની તેને ખબર નથી, તેથી સામો જીવ રાગ અને જ્ઞાનને
એકપણે અનુભવે છે કે ભિન્નપણે–તેનો નિર્ણય તે કઈ રીતે કરી શકે? આ રીતે પોતાના અંતરમાં
રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન કરે ત્યારે જ માર્ગની શરૂઆત થાય છે ને ત્યારે જ જ્ઞાનીની ખરી
ઓળખાણ થાય છે.
પોતાના આત્માને જાણે છે.
પક્કડબુદ્ધિ છોડી દે છે; એટલે આસ્રવોથી પાછો વળીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકતા કરે છે; જ્ઞાનસમુદ્રમાં લીન
થઈને આસ્રવોને છોડી દે છે.