વ્યવહારનો જરાક વિકલ્પ ઊઠે તો તેટલો પણ અયથાચાર છે, આ મુનિરાજ સ્વરૂપથી બહાર
નીકળતા નહિ હોવાથી ‘અયથાચાર રહિત’ છે, ને નિત્ય જ્ઞાની છે. આવા સાક્ષાત્ શ્રમણને
મોક્ષતત્ત્વ જાણવું.
આનંદની મોજપૂર્વક પૂર્વનાં સમસ્ત કર્મોનું ફળ તેણે નષ્ટ કર્યું છે ને નવાં કર્મો જરા પણ બાંધતા નથી, તેથી તેઓ ફરીને
પ્રાણધારણરૂપ દીનતાને પામતા નથી, આ રીતે કર્મોથી મુક્ત થવાની ક્રિયારૂપે જ પરિણમી રહ્યા હોવાથી તે મુનિને
મોક્ષતત્ત્વ જાણવું.
ભાવલિંગી શ્રમણરાજને મોક્ષતત્ત્વ કહ્યા.
તજી સંગ અંતર્બાહ્યને,
આસક્ત નહિ વિષયો વિષે જે,
‘શુદ્ધ’ ભાખ્યા તેમને. ૨૭૩
સાધનનું સર્વતઃ સંક્ષેપથી કથન કરતાં આ સૂત્ર કહે છે કે સ્વરૂપગુપ્ત પ્રશાંત પરિણતિવાળા સકળ મહિમાવંત ભગવંત
શુદ્ધોપયોગી સંતો જ મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ છે, કેમકે કર્મબંધનને તોડીને મુક્ત થવા માટેનો અતિ ઉગ્ર પ્રયત્ન તેઓ કરી
રહ્યા છે. અતિઉગ્ર પ્રયત્ન કહ્યો તે કયો?–કે અંતરમાં શુદ્ધોપયોગ વર્તે છે તે જ કર્મને છેદનાર અતિઉગ્ર પ્રયત્ન છે.
શુદ્ધોપયોગ સિવાય બીજો કોઈ ખરેખર મોક્ષનો પ્રયત્ન કે મોક્ષનું સાધન નથી.–એમ પ્રસિદ્ધ કરીને આ ત્રીજું રત્ન
અર્હંતદેવના શાસનને પ્રકાશે છે.
ભણીને ભલે મોટા મોટા પંડિત નામ ધરાવે પણ અંતરમાં જ્ઞાતાતત્ત્વ કોણ છે ને જ્ઞેયતત્ત્વ શું છે? તેનો જેને નિર્ણય
નથી તે પંડિતાઈમાં પ્રવીણ નથી પણ મૂર્ખ છે. જેણે અંતર્મુખ થઈને જ્ઞાતા અને જ્ઞેય તત્ત્વોને અનેકાન્ત વડે જાણીને
તેમનો બરાબર નિર્ણય કર્યો છે તે ભલે શાસ્ત્રો ન પઢયો હોય તો પણ તે પંડિતાઈમાં પ્રવીણ છે. આવા પાંડિત્યમાં
પ્રવીણ શુદ્ધોપયોગી સંતો પોતે જ મોક્ષના સાધન છે.
રીતે સમસ્ત અંતરંગ તથા બહિરંગ સંગતિના પરિત્યાગવડે તે સંતોએ અંતરમાં ચકચકિત અનંત શક્તિવાળા
ચૈતન્યતત્ત્વના સ્વરૂપને વિવિક્ત કર્યું છે, એટલે કે મોહાદિ પરભાવોથી ચૈતન્યના નિજ સ્વરૂપને જુદું પાડી દીધું