“
प्रगट हो कि मिथ्यात्व ही आस्रवबंध है और मिथ्यात्व का अभाव अर्थात् सम्यक्त्व संवर निजरा मोक्ष
हૈ
” .. આ રીતે જે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે તે સંસારતત્ત્વ જ છે.
ભલે રાજપાટ છોડી, રાણીઓ છોડી, વૈરાગ્યથી પંચ મહાવ્રતધારી દ્રવ્યલિંગી દિગંબર સાધુ થયો હોય તો પણ,
જો મિથ્યાશ્રદ્ધાને નથી છોડતો તો તેણે સંસાર જરા પણ છોડયો નથી, તે સંસારતત્ત્વમાં જ ઊભો છે–એમ નિઃશંક
જાણવું. (પહેલા રત્નનો પ્રકાશ અહીં પૂરો થયો.)
* * *
બીજું રત્ન
હવે આ બીજું રત્ન મોક્ષતત્ત્વને પ્રકાશે છે–
અયથાચરણહીન,
સૂત્ર–અર્થસુનિશ્ચયી ઉપશાંત જે,
તે પૂર્ણ સાધુ અફળ આ
સંસારમાં ચિર નહિ રહે. ૨૭૨.
અપ્રતિહતપણે ચૈતન્ય સ્વરૂપમાં જેઓ લીન થયા છે એવા નિર્વિકલ્પ મુનિભગવંતોને અહીં મોક્ષતત્ત્વ કહ્યું છે.
સંપૂર્ણ શ્રામણ્યવાળા સાક્ષાત્ શ્રમણને મોક્ષતત્ત્વ જાણવું.–કેવા છે તે શ્રમણ? પ્રથમ તો ત્રણ લોકની કલગી
સમાન નિર્મળ વિવેકરૂપી દીવીનો પ્રકાશ જેમને પ્રગટી ગયો છે તેથી યથાસ્થિત પદાર્થોનો નિશ્ચય થયો છે નેતે
સંબંધી ઉત્સુકતા નિવર્તાવી છે. તત્ત્વના નિર્ણય સંબંધી આત્માની ભૂલ તે સંસાર છે. તે ભૂલ ભાંગવામાં આત્મા
પોતે સમર્થ છે. પ્રથમ તો સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ દીપક વડે જેણે તે ભૂલને ભાંગી નાંખી છે એટલે સંસારના મૂળને છેદી
નાંખ્યું છે; અને પદાર્થનો નિર્ણય કરવા ઉપરાંત સ્વરૂપમાં મગ્ન થઈને ઉપશાંત થઈ ગયા છે–એવા ભાવલિંગી
સંત તે મોક્ષતત્ત્વ છે, હવે લાંબો કાળ તેઓ આ સંસારમાં નહિ રહે, અલ્પ જ કાળમાં તેઓ મોક્ષ પામશે. જેમણે
પોતાના આત્મામાં સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી દીવો પ્રગટ કરીને, યથાર્થ તત્ત્વોનું નિશ્ચય શ્રદ્ધાન કર્યું છે તથા ચિદાનંદ
સ્વરૂપમાં લીન થઈને જે સદા ઉપશાંતરૂપ વર્તે છે– નિર્વિકલ્પ આનંદસરોવરમાં નિરંતર હંસની જેમ
કેલી કરે છે–તેમાંથી બહાર આવતા જ નથી એવા સાક્ષાત્ શ્રમણ–કે જેમને અહીં મોક્ષતત્ત્વ કહેલ છે–તેઓ
પૂર્વનાં સકળ કર્મનાં ફળને લીલામાત્રથી નષ્ટ કરે છે એટલે કે તેમાં જરા પણ જોડાતા નથી અને
નવાં કર્મફળને જરાય નીપજાવતા નથી, તેથી તેઓ ફરીને સંસારમાં જન્મ ધારણ કરતા નથી.
જુઓ તો ખરા! આમાં કર્મ પ્રમાણે વિકાર થવાની વાત ક્યાં રહી?
કર્મ પ્રમાણે (DEGREE TO DEGREE) વિકાર થવાનું જે માને તેને તો મહાવિપરીત શ્રદ્ધા છે, તે તો સંસારમાં
ડુબેલા છે; પરંતુ કર્મ પ્રમાણે વિકાર ન થાય, વિકાર પોતાની ભૂલથી થાય–એમ માને, પંચમહાવ્રત પાળે, પણ અંતરમાં
રાગથી પાર ચૈતન્યના ભૂતાર્થસ્વરૂપને જો ન અનુભવે તો તે પણ સંસારતત્ત્વ જ છે. એ સંસારતત્ત્વની વાત તો પહેલી
ગાથામાં ગઈ, આમાં હવે મોક્ષતત્ત્વની વાત છે.
અહા! સ્વરૂપમાં ઠરી ગયેલા મુનિને મોક્ષતત્ત્વ જ કહી દીધું. મોક્ષને પામવા માટે જે તદ્ન નિકટ વર્તે છે એવા
મુનિવરો ધર્મમાં પ્રધાન છે ને તેમને, અહીં મોક્ષતત્ત્વ કહ્યા છે, કેમકે તેઓ સ્વરૂપમાં એવા ઠર્યાં છે કે શ્રેણી માંડીને
કેવળજ્ઞાન લઈને મોક્ષ જ પામશે, ને ફરીને સંસારમાં પ્રાણ ધારણ નહિ કરે.
અરે, મિથ્યાત્વમાં રહેલો દ્રવ્યલિંગી, મુનિ પણ દુઃખી જ છે; દુઃખી કહો કે સંસારતત્ત્વ કહો; તત્ત્વનો યથાર્થ
નિશ્ચય નહિ હોવાથી તે અવિવેકી છે. વિવેકચક્ષુ તેને ઉઘડયાં નથી. અહા, સંસારના ઘોર દુઃખથી આત્મરક્ષા
સમ્યગ્દર્શન –જ્ઞાન–ચારિત્રવડે થાય છે; એવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ કરીને જેઓ સ્વરૂપમાં
ઠર્યા છે..એવા ઠર્યા છે કે તેમાંથી બહાર નીકળવાના આળસુ છે–તેમાં જ મગ્ન રહે છે. પ્રશાંત થઈને
સ્વરૂપમાં જામી ગયાં છે, તેથી અયથાચારથી એટલે કે રાગાદિથી રહિત છે. વીતરાગ થઈને શાંત
નિર્વિકલ્પ રસને ઝીલે છે. આનંદના અનુભવમાં ઝૂલે છે, જ્યાં વ્યવહાર રત્નત્રયનો વિકલ્પ પણ
નથી, નિર્વિકલ્પ થઈને આનંદ