સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં ધર્માત્મા નિર્મળ ભાવરૂપે પરિણમીને તેનો જ કર્તા થાય છે.
આત્મસ્વભાવને કબૂલતાં સાધક પર્યાય તો થઈ જ જાય છે. જ્યાં આત્મસ્વભાવને કબૂલ્યો ત્યાં તે સ્વભાવ પોતે
સાધકપર્યાયનો કર્તા થાય છે, ને ત્યાં વિકારનું કર્તાપણું રહેતું નથી. સાધક પોતાના અખંડ આત્મસ્વભાવને સાથે ને
સાથે રાખીને તેમાં જ એકત્વપણે પરિણમન કરે છે એટલે તેને નિર્મળ–નિર્મળ પર્યાયો જ થાય છે. આ અંતદ્રષ્ટિનો
વિષય છે. અને આવી અંતદ્રષ્ટિથી જ ધર્મ થાય છે.
પરિણમવાનો મારો સ્વભાવ નથી. આવા શુદ્ધ આત્મસ્વભાવને જાણીને તેમાં જ્ઞાનને એકાગ્ર કર્યું ત્યાં આખું જૈનશાસન
આવી ગયું. આત્મા જ્યાં પોતાના સ્વભાવરૂપે પરિણમ્યો ત્યાં મોહ–રાગ–દ્વેષાદિ વેરીઓ જીતાઈ ગયા, એટલે તેમાં
જૈનશાસન આવી ગયું.
બીજી કોઈ રીતે જૈનધર્મ થતો નથી; અને આવા જૈન ધર્મ વિના કદી કોઈને ક્યાંય કોઈ રીતે મુક્તિ થતી નથી.
થાય એમ બનતું નથી. માટે દ્રવ્યદ્રષ્ટિવાળો જીવ વિકારનો કર્તા થતો નથી, તે તો નિર્મળ પર્યાયરૂપ થઈને તેનો જ
કર્તા થાય છે. જેમ સોનું કર્તા થઈને સોનાની અવસ્થારૂપે થાય, પણ સોનું કર્તા થઈને લોઢાની અવસ્થારૂપ ન
થાય; તેમ આત્માનો એવો સ્વભાવ છે કે તે કર્તા થઈને પોતાની સ્વભાવદશાને કરે; પણ તે કર્તા થઈને વિકારને
કરે એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી. કર્તાનું ઇષ્ટ તે કર્મ છે; કર્તા એવા આત્મામાં રાગાદિ વિકારીભાવો તે ઇષ્ટ
નથી, તે તો તેનાથી વિપરીત છે, માટે તે ખરેખર કર્તાનું કર્મ નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ નિર્મળપર્યાયો
જ આત્મસ્વભાવ સાથે એકમેક થતી હોવાથી આત્માનું ઇષ્ટ છે, ને તે જ કર્તાનું કર્મ છે. આવા કાર્યનો કર્તા
થવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે.
છે. આવા ‘કર્તા’ ને જ્યાં લક્ષમાં લીધો ત્યાં સાધક–પર્યાય સમ્યગ્દર્શનાદિની સિદ્ધિ થઈ; અને તે સિદ્ધરૂપ ભાવના
કર્તાપણે આત્મા પરિણમ્યો..એટલે કે તે ધર્મી થયો.
હોતી નથી. જેને પુણ્યની કે સંયોગની રુચિ–હોંસ–ઉત્સાહ છે તેને ધર્મની રુચિ–હોંસ કે ઉત્સાહ નથી. જેને પુણ્યની
હોંસ હોય તે પુણ્યરહિત આત્મા તરફ કેમ વળે? જેને સંયોગની હોંસ હોય તે અસંયોગી આત્મા તરફ કેમ વળે?
જેને ચૈતન્યસ્વભાવની જ હોંસ છે તે જ ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ વળીને મુક્તિ સાધે છે. અને જેને સંયોગની કે
રાગની હોંસ છે તે અસંયોગી–વીતરાગી ચૈતન્યસ્વભાવનો અનાદર કરીને સંસારની ચારે દુર્ગતિમાં રખડે છે.