ચારિત્રનું સાધન શરીર નથી પણ ચારિત્રનું સાધન આત્મા જ છે. આત્માના જ ગ્રહણથી જ્ઞાન–ચારિત્ર વગેરે
મુજ આત્મ પ્રત્યાખ્યાન ને
મુજ આત્મ સંવર યોગ છે.’
એક સાથે છે, બીજું કોઈ ભિન્ન કારણ નથી.
ઉત્તરઃ– શુદ્ધ કારણને સ્વીકારે ને નિર્મળ કાર્ય ન હોય એમ બને જ નહિ; ‘કારણ ત્રિકાળ છે’ એમ સ્વીકાર્યું
પરને કારણ તરીકે માન્યું છે એટલે શુદ્ધકારણ તેની દ્રષ્ટિમાં આવ્યું જ નથી, ને સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્ય પણ તેને થયું નથી.
શુદ્ધકારણને સ્વીકારે અને સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્ય ન હોય એમ બને જ નહિ. ‘કારણ છે પણ કાર્ય નથી’ એમ જે કહે છે
તેણે ખરેખર કારણને કારણ તરીકે સ્વીકાર્યું જ નથી. ધ્રુવવસ્તુ કારણ, અને જ્યાં તેનો સ્વીકાર કર્યો ત્યાં મોક્ષમાર્ગરૂપ
કાર્ય,–એ રીતે કારણ–કાર્ય બંને એક સાથે જ છે. જો કાર્ય નથી તો દ્રવ્યને કારણ તરીકે સ્વીકારનાર કોણ છે?
શુદ્ધદ્રવ્યના અવલંબને જ્યાં શુદ્ધકાર્ય થયું ત્યાં ભાન થયું કે અહો! મારો સ્વભાવ જ મારા કાર્યનું કારણ છે. આવું કારણ
મારામાં પૂર્વે પણ હતું પણ મેં તેનું અવલંબન ન લીધું તેથી કાર્ય ન થયું. હવે તે શુદ્ધકારણના સ્વીકારથી સમ્યગ્દર્શનાદિ
શુદ્ધકાર્ય થયું.
મુક્તિ પામ્યા છે; ને ‘હે જીવો! તમે પણ આ રીતે તમારા ચિદાનંદસ્વભાવને જ સાધનપણે અંગીકાર કરો..તેને સાધન
કરવાથી જ સિદ્ધિ થાય છે’–એમ ભગવાનનો ઉપદેશ છે. આ સિવાય બીજા કોઈ સાધનથી મોક્ષ થાય એમ ભગવાને
કહ્યું નથી.
ધર્મનું સાધન શું?
–દેહની ક્રિયા તે ધર્મનું સાધન નથી;
–પુણ્ય તે ધર્મનું સાધન નથી;
અનંત શક્તિસંપન્ન ધર્મી એવો જે આત્મા તે જ ધર્મનું સાધન છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે ધર્મ છે, ને
અનંતગુણને ધારણ કરનાર એવો આત્મા તે ધર્મી છે ને તેના જ આધારે ધર્મ છે. આત્મા પોતે સાધક થઈને પોતાના
ધર્મને સાધે છે તેથી આત્મા સાધુ છે, અથવા આત્માના ગુણો પોતપોતાની નિર્મળ પર્યાયોને સાધે છે તેથી તે સાધુ છે;
એ જ રીતે પોતપોતાની નિર્મળ પર્યાયોની જતના (–રક્ષા) કરે છે તેથી યતિ છે; વળી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર
ઇત્યાદિ નિજ ઋદ્ધિ સહિત